Ομότιμοι Διευθυντές Ερευνών και πρώην Ερευνητές:
Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών

Μεταδιδακτορικοί Ερευνητές:
Ελένη Κυραμαργιού
Fransesco Scalora

Εξωτερικοί Συνεργάτες:
Άννα Αθανασούλη, Υποψ. Διδάκτωρ
Μαρία Αρβανίτη, Υποψ. Διδάκτωρ
Στέφανος Βαμιεδάκης, Υποψ. Διδάκτωρ
Όλγα Ευαγγελίδου, Υποψ. Διδάκτωρ
Γιάννης Παπακονδύλης, Υποψ. Διδάκτωρ
Βάλλια Ράπτη, Υποψ. Διδάκτωρ
Βαγγέλης Σαράφης, Υποψ. Διδάκτωρ
Μιχάλης Φέστας, Υποψ. Διδάκτωρ
Χρήστος Χρυσανθόπουλος, Υποψ. Διδάκτωρ

Α) Ιστορία των οικισμών της Ελλάδας (15ος-20ός αι.). Τεκμηρίωση – Ερευνητικές δράσεις.

1) «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά: Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης»
Το ερευνητικό πρόγραμμα «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά: Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» υλοποιήθηκε το χρονικό διάστημα Ιανουάριος 2017-Απρίλιος 2018, από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και χρηματοδοτήθηκε από την Περιφέρεια Αττικής.
Στόχος του ερευνητικού προγράμματος ήταν να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συντονισμένων δράσεων και ενεργειών εντός του οποίου αναπτύχθηκαν επιμέρους έργα, παρεμβάσεις και υπηρεσίες, οι οποίες επιδίωξαν την ανάδυση της ιστορικής μνήμης του τόπου και των κατοίκων. Αρχικό ερέθισμα αποτέλεσε η εγκατάσταση των προσφύγων στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ένα γεγονός πολλαπλά σημαντικό που άφησε ανεξίτηλο το ίχνος του στον τόπο, στην ιστορική διαδρομή των συνοικιών, στην ζωή και στις νοοτροπίες των ανθρώπων. Παράλληλα η μαζική έλευση νέου πληθυσμού σε μία περιοχή, οι όροι στέγασης και υποδοχής, το πλέγμα των σχέσεων με την κεντρική εξουσία, με τις τοπικές αρχές αλλά και με τους ήδη εγκατεστημένους, «παλαιούς» κατοίκους επέφεραν σειρά από επιπτώσεις για τις οποίες αναζητήθηκαν ad hoc και κατόπιν σταδιακά λύσεις ή παρέμειναν ως χρονίζοντα ανοικτά ζητήματα· όλα αυτά αποτελούν ένα σημαντικό απόθεμα εμπειριών και για ανάλογα προβλήματα του σήμερα.
Η έρευνα εστίασε στην αστική ανάπτυξη του Πειραιά ξεκινώντας από το πρώτο διάστημα μετά την εγκατάσταση των προσφύγων. Η κυρίαρχη εικόνα της πόλης που γεμίζει άστεγους πρόσφυγες, των συνοικισμών που ξεπετάγονται «μέσα σε μια νύχτα» και γιγαντώνονται σε πολύ μικρό διάστημα κυριαρχεί στην ελληνική ιστοριογραφία με γενικές και ασαφείς -αρκετές φορές- περιγραφές μιας και δεν έχει ερευνηθεί και μελετηθεί το σύνολο του διαθέσιμου αρχειακού υλικού της περιόδου.
Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος μελετήθηκε το είδος και ο τρόπος της εγκατάστασης, η ύπαρξη ή μη μέριμνας και βοήθειας από τους αρμόδιους φορείς και επικεντρώθηκε στην αστική εξέλιξη των προσφυγικών συνοικισμών από τα πρώτα αυτοσχέδια παραπήγματα έως την υλοποίηση του κρατικού σχεδίου αστικής αποκατάστασης.
Το σύνολο του υλικού που συγκεντρώθηκε από την ερευνητική ομάδα δημοσιεύτηκε συστηματικά στην ιστοσελίδα http://prosfigikospireas.blogspot.gr/ η οποία δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του προγράμματος. Η ιστοσελίδα θα συνεχίσει να ενημερώνεται με νέο ιστορικό και πολεοδομικό υλικό, ενώ σε αυτή θα αναρτηθεί και το πρωτότυπο ερευνητικό υλικό που συγκεντρώθηκε από τις ομάδες προφορικής ιστορίας. Η ύπαρξη της ιστοσελίδας επέτρεψε καθ’ όλη τη διάρκεια του προγράμματος τη συνεχή ενημέρωση για την εξέλιξή του και τη διάχυση της έρευνας. Οι εξωστρεφείς δράσεις του ερευνητικού προγράμματος (ιστορικοί περίπατοι στις γειτονιές της Δραπετσώνας, της Νίκαιας και του Πειραιά) είχαν μεγάλη συμμετοχή και εκτενή κάλυψη από τον τοπικό έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, όπως και από κεντρικούς ιστότοπους, εφημερίδες, την ΕΡΤ κ.α.

Την ερευνητική ομάδα του προγράμματος αποτελούν οι:

Επιστημονικοί Υπεύθυνοι:
Δημήτρης Δημητρόπουλος, Διευθυντής Ερευνών ΙΙΕ/ΕΙΕ
Νίκος Μπελαβίλας, Αναπληρωτής Καθηγητής ΕΜΠ

Συντονίστρια Προγράμματος:
Ελένη Κυραμαργιού, δρ. Ιστορίας, συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ

Ερευνητές:
Μάνος Αυγερίδης, Ιστορικός, ΥΔ ΕΚΠΑ, συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ
Άννα Λάμπρου, MSc Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ
Αλεξάνδρα Μούργου, MSc Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ
Λεονάρδος Στρυφούνιας-Πολέμης, Γεωγράφος
Πολίνα Πρέντου, MSc Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ
Κατερίνα Χριστοφοράκη, MSc Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ
Χρήστος Χρυσανθόπουλος, Ιστορικός, ΥΔ Παν. Πελοποννήσου, συνεργάτης ΙΙΕ/ΕΙΕ

Ειδικός Συνεργάτης: Γιώργος Βεράνης, ψηφιακή σχεδίαση χαρτών

Επιστημονικοί σύμβουλοι:
Δήμητρα Λαμπροπούλου, Λέκτορας ΕΚΠΑ
Γιώργος Σαρηγιάννης, Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ
Βάσω Τροβά, Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Τεκμήρια για τη συγκρότηση των οικισμών του Πειραιά
Επιμέλεια: Ελένη Κυραμαργιού

Η Δραπετσώνα, το Κερατσίνι, το Πέραμα, η Νίκαια και ο Άγιος Ιωάννης Ρέντης, συνοικισμοί που δημιουργήθηκαν στις παρυφές της πόλης του Πειραιά δημιουργώντας ένα δαχτυλίδι γύρω από το λιμάνι και στέγασαν πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής και εσωτερικούς μετανάστες, αποτελούν αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής δράσης που βρίσκεται υπό εξέλιξη. Οι συνοικισμοί αυτοί αποτέλεσαν τον μοχλό κίνησης των βιομηχανικών μονάδων της ευρύτερης περιοχής και του λιμανιού, προσφέροντας το αναγκαίο εργατικό δυναμικό στην ολοένα αυξανόμενη βιομηχανική παραγωγή, στελεχώνοντας τα πληρώματα των πλοίων και τροφοδοτώντας την εμπορική κίνηση της πόλης.
Οι συνοικισμοί αυτοί δημιουργήθηκαν μέσα στα διοικητικά όρια του Δήμου Πειραιά μετά τη κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, χωρίς πολεοδομικό και ρυμοτομικό σχεδιασμό, πολλές φορές και χωρίς κρατική μέριμνα ή έλεγχο. Η πλειονότητα των προσφύγων που έφτασαν στον Πειραιά βρήκαν προσωρινό καταφύγιο σε δημόσια κτίρια, σχολεία, εγκαταλελειμμένες αποθήκες ή σε σκηνές και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν σε παραπήγματα ή ξύλινα δωμάτια που κατασκεύασαν συνήθως ατομικά με την ανοχή των αρχών εκτός σχεδίου πόλεως. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα λιγοστά ξύλινα δωμάτια που κατασκεύασε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων στην ευρύτερη αυτή περιοχή του Πειραιά. Η έκταση και ο πληθυσμός των νέων αυτών συνοικισμών σταδιακά αυξανόταν και δεν άργησαν να μετεξελιχθούν σε χωριστές Κοινότητες και Δήμους -σταδιακά από το 1925 με τη σύσταση της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Ρέντη έως το 1951 με την ανακήρυξη του Δήμου Δραπετσώνας.
Στην έρευνα αυτή επιχειρείται η σκιαγράφηση των πέντε αυτών συνοικισμών γύρω από τέσσερις άξονες: την πληθυσμιακή εξέλιξη, την εκλογική συμπεριφορά, την οικονομική δραστηριότητα και την οικιστική ανάπτυξη. Σε αυτή την κατεύθυνση συγκεντρώθηκαν στοιχεία πληθυσμιακά με βάση τις απογραφές από το 1920 έως το 1961, στοιχεία της εκλογικής συμπεριφοράς των κατοίκων τους άλλοτε σε επίπεδο τοπικό και άλλοτε συνολικά για την περιφέρεια του πρώην Δήμου Πειραιά, αποδελτιώθηκαν επαγγελματικοί οδηγοί του 1927 και του 1949, ενώ μέσα από τη βιβλιογραφία επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση του οικιστικού πυρήνα κάθε συνοικισμού. Η ανεύρεση όλων αυτών των στοιχείων αποδείχτηκε εξαιρετικά δύσκολη, εξαιτίας της απουσίας προσβάσιμων αρχειακών πηγών στους Δήμους ή σχετικής τοπικής ή άλλης βιβλιογραφίας και το αποτέλεσμα πολλές φορές είναι ατελές. Παρά τα όποια προβλήματα θεωρούμε ότι σχηματίζεται το περίγραμμα για μια πρώτη ιστορική διερεύνηση των συνοικισμών αυτών και δημιουργείται ένα σώμα τεκμηρίων που επιτρέπει συγκριτικές προσεγγίσεις.

• Δήμος Αγίου Ιωάννη Ρέντη
• Δήμος Δραπετσώνας
• Δήμος Κερατσινίου
• Δήμος Νίκαιας
• Δήμος Περάματος

2) Αρχειοθήκη Κυκλάδων

Στο πλαίσιο της μελέτης των νησιωτικών οικισμών έχει αναληφθεί μία σειρά δράσεων που αφορούν τον εντοπισμό αρχειακού υλικού, την ταξινόμηση και καταλογογράφηση αρχείων –ιδιαίτερα δημοτικών και κοινοτικών– και την επεξεργασία επιλεγμένου αρχειακού υλικού ώστε να καταστεί διαθέσιμο στην επιστημονική κοινότητα και στο ευρύτερο κοινό. Οι δράσεις αυτές εκτελούνται από ομάδα συνεργατών του ΙΙΕ και έχουν εξασφαλίσει χρηματοδότηση από φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης και άλλους φορείς που αναπτύσσουν έργο στον τομέα του πολιτισμού. Για την παρουσίαση του έργου έχει δημιουργηθεί ο ιστότοπος: Αρχειοθήκη Κυκλάδων.
Η Αρχειοθήκη Κυκλάδων αποτελεί ένα ψηφιακό αποθετήριο αρχειακού υλικού για την ιστορία των Κυκλάδων, που καλύπτει την περίοδο από τα τέλη του 17ου μέχρι και τον 20ό αιώνα. Στις σελίδες της χαρτογραφούνται οι αρχειακές διαθεσιμότητες σε φορείς εντός και εκτός των νησιών, παρουσιάζεται η πορεία των επιτόπιων ερευνητικών αποστολών και διατίθεται με όρους ελεύθερης πρόσβασης επεξεργασμένο τεκμηριωτικό υλικό, οργανωμένο σε βάσεις δεδομένων. Οι ιστορικές πηγές που παρέχονται ψηφιοποιημένες (φορολογικά κατάστιχα, εκλογικοί κατάλογοι, δημοτολόγια και καταγραφές κατοίκων) περιέχουν πληροφορίες για την οικιστική οργάνωση των νησιών, τη σύνθεση και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού τους, την οικονομία και την κοινωνική διαστρωμάτωση των τοπικών νησιωτικών κοινωνιών.

3) «Καινούρια Ονόματα – Καινούριος Χάρτης. Ζητήματα μετονομασιών των οικισμών της Ελλάδας 1831-2011»

Το ερευνητικό πρόγραμμα ασχολείται διεξοδικά με τις μετονομασίες των οικισμών που πραγματοποιήθηκαν στο ελληνικό κράτος από το 1831 έως το 2011. Στο πλαίσιο του προγράμματος, καταγράφεται το σύνολο των μετονομασιών που πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα αυτής της περιόδου, προσφέροντας μια πλήρη, αναλυτική και επιστημονικά τεκμηριωμένη μελέτη.
Επιπρόσθετα, διερευνάται ο διάλογος που αναπτύχθηκε σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο για την επιλογή των νέων ονομασιών, η προέλευση, το είδος και το εύρος των νέων ονομάτων που προτάθηκαν, οι αντιδράσεις και η τύχη τους. Η έρευνα επιχειρεί, επίσης, να αναδείξει τον τρόπο, με τον οποίο η διαδικασία των μετονομασιών εντάχθηκε στη γλωσσολογική και φιλολογική συζήτηση, που αναπτύχθηκε στους κύκλους των λογίων του 19ου αιώνα και του Μεσοπολέμου. Παράλληλα, επιδίωξη του ερευνητικού προγράμματος είναι να συνομιλήσει με τις αντίστοιχες έρευνες και μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί για το ζήτημα των μετονομασιών στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και συγκεκριμένα στην Ιταλία, την Αλβανία και την Τουρκία. 
Στο πρόγραμμα μετέχουν: Δημήτρης Δημητρόπουλος, Ελένη Κυραμαργιού, Γιάννης Παπακονδύλης και Francesco Scalora. Το έργο χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση 2014-2020».

4) «Το οικιστικό πλέγμα της Πελοποννήσου στα χρόνια της Επανάστασης»

Το ερευνητικό έργο αποσκοπεί στην αποκατάσταση του χάρτη των οικισμών και στην παρουσίαση μίας συνεκτικής και κατά το δυνατόν αναλυτικής εικόνας του μεγέθους, της θέσης και της εθνοπολιτισμικής σύνθεσης των χωριών και των πόλεων της Πελοποννήσου λίγο πριν ξεσπάσει η επανάσταση, τη στιγμή έναρξής της, και στα Καποδιστριακά χρόνια, όταν πλέον αποκαθίσταται η ειρήνη στην περιοχή. Επίσης, εξετάζονται οι επιπτώσεις και οι μεταβολές στον πληθυσμό, στις υποδομές και στη συγκρότηση των οικισμών στα οκτώ και πλέον χρόνια των πολεμικών συγκρούσεων, όπως και οι ειδικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν στις πόλεις-κάστρα που υπέστησαν μακροχρόνιες πολιορκίες. Στο πλαίσιο του προγράμματος συγκεντρώνονται πληροφορίες για τον πληθυσμό και τους οικισμούς της Πελοποννήσου οι οποίες προέρχονται από αρχειακές πηγές (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Μουσείο Μπενάκη, Αρχείο Καποδίστρια), μαρτυρίες από καταγραφές περιηγητών και απομνημονεύματα Αγωνιστών και το υλικό που συγκέντρωσε η Γαλλική Επιστημονική Αποστολή του Μοριά.
To έργο αποβλέπει στη σύνταξη μελέτης και στη δημιουργία ψηφιακής εφαρμογής που θα περιλαμβάνει χαρτογραφική αποτύπωση των οικισμών σε συνδυασμό με το αντίστοιχο τεκμηριωτικό υλικό που συγκεντρώθηκε.
H έρευνα αποτελεί τμήμα του Ερευνητικού Προγράμματος με τίτλο «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: Ψηφιακό Αρχείο», https://www.rchumanities.gr/1821-act4greece/, το οποίο συντονίζεται από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ). Επιστημονικός υπεύθυνος είναι ο Δημήτρης Δημητρόπουλος και επιστημονικοί συνεργάτες ο Μιχάλης Φέστας και η Άννα Αθανασούλη.

 

5) Οικιστική συγκρότηση Λεκανοπεδίου Αττικής -Τεκμηρίωση

Στο πλαίσιο του έργου «Ιστορία των οικισμών της Ελλάδος 15ος-20ός αι.», το 2008 αποφασίστηκε να μελετηθεί και η οικιστική συγκρότηση του λεκανοπεδίου της Αττικής, ιδιαίτερα οι περιοχές που εγκαταστάθηκαν προσφυγικοί πληθυσμοί μετά το 1922.
Στο αντικείμενο της ερευνητικής αυτής δράσης εντάσσονται ζητήματα όπως: οι ταχείες μεταβολές στην πληθυσμιακή και οικιστική συγκρότηση των οικισμών της Αττικής που σηματοδότησε η έλευση των προσφύγων, οι πολιτικές και ο βαθμός ένταξης ή αφομοίωσης του προσφυγικού δυναμικού στην ελληνική κοινωνία, οι δημογραφικές όψεις του πληθυσμού των κοινοτήτων-δήμων της περιοχής, το επαγγελματικό προφίλ και η προέλευση των κατοίκων, το ονοματολογικό υλικό (βαπτιστικά-οικογενειακά ονόματα και παρωνύμια). Η δράση αυτή οδήγησε στη συνεργασία με τους Δήμους Υμηττού, Δραπετσώνας και Νέας Σμύρνης, με στόχο τη διάσωση, ταξινόμηση και καταλογογράφηση των ανενεργών τμημάτων των δημοτικών τους αρχείων, προκειμένου να καταστεί το υλικό τους προσβάσιμο στην επιστημονική έρευνα.

- Δήμος Υμηττού
Το Κοινοτικό και στη συνέχεια το Δημοτικό Αρχείο Υμηττού της περιόδου 1935-1980 ταξινομήθηκε το 2008. Την ταξινόμηση και τη σύνταξη του ευρετηρίου του Αρχείου ανέλαβαν οι εξωτερικοί συνεργάτες του ΙΙΕ Νίκος Αλεβυζάκης και Ελένη Κυραμαργιού. Με την εξεύρεση του κατάλληλου χώρου φύλαξης από τη δημοτική αρχή του Δήμου Υμηττού ελπίζεται ότι το αρχείο σύντομα θα είναι προσβάσιμο στην έρευνα.
Δημοτικό Αρχείο Υμηττού
Συντάκτες: Νίκος Αλεβυζάκης, Ελένη Κυραμαργιού.

- Δήμος Δραπετσώνας
Το 2009 ταξινομήθηκε το ανενεργό αρχείο του Δήμου Δραπετσώνας της περιόδου 1951-1980. Tο έργο υλοποιήθηκε από την Ελένη Κυραμαργιού. Τον Ιούνιο του 2010 εκδόθηκε από το ΙΙΕ σε συνεργασία με τον Δήμο το «Ευρετήριο του Δημοτικού Αρχείου Δραπετσώνας 1951-1980», ενώ το αρχείο βρίσκεται πλέον στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Δραπετσώνας και είναι προσβάσιμο στο ευρύ κοινό.
Δημοτικό Αρχείο Δραπετσώνας
Συντάκτης: Ελένη Κυραμαργιού

Το 2017 δημιουργήθηκε η ιστοσελίδα «Περπατώντας στη Δραπετσώνα του μεσοπολέμου» (synoikismoi.eie.gr) σε μια προσπάθεια να παρουσιαστεί με εικονογραφικό και τεκμηριωτικό υλικό η εικόνα του εργατικού και προσφυγικού συνοικισμού της Δραπετσώνας την περίοδο του Μεσοπολέμου. Η ιστοσελίδα αποτυπώνει τμήμα της έρευνας που πραγματοποιείται για τον συνοικισμό και κυρίως προσφέρει στην εκπαιδευτική κοινότητα και τους κατοίκους ή τους επισκέπτες της σημερινής πόλης τη δυνατότητα να περιηγηθούν διαδυκτυακά ή ζωντανά στη μεσοπολεμική Δραπετσώνα. Η ιστοσελίδα σχεδιάστηκε από την 4share.

- Δήμος Νέας Σμύρνης
Στο διάστημα μεταξύ Οκτωβρίου 2012 και Μαΐου 2013 πραγματοποιήθηκε το έργο «Καταγραφή και Ταξινόμηση του Ιστορικού Αρχειακού υλικού του Δήμου Νέας Σμύρνης». Το χρονικό ανάπτυγμα του αρχειακού υλικού εκτείνεται στην περίοδο από την δεκαετία του 1930 μέχρι το 1980. Το υλικό που καταγράφηκε και ταξινομήθηκε περιλαμβάνει πάνω από 1.500 φακέλους (περίπου 320.000 έγγραφα), 730 κατάστιχα και 21 κούτες και αποτελεί μια πολύτιμη πηγή τροφοδότησης της ιστορικής έρευνας, καθώς εμπεριέχει το σύνολο των δραστηριοτήτων της Κοινότητας και του Δήμου Νέας Σμύρνης και μας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε σε βάθος τη φυσιογνωμία, την εσωτερική δομή, τις ποικίλες δραστηριότητες της περιοχής καθώς και τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς της. Με βάση το υλικό αυτό συντάχθηκε σχετικός Κατάλογος και θεματικό Ευρετήριο. Το έργο υλοποιήθηκε από τους συνεργάτες του ΙΙΕ Νίκο Αλεβυζάκη και Στέφανο Βαμιεδάκη.
Δημοτικό Αρχείο Νέας Σμύρνης
Συντάκτες: Νίκος Αλεβυζάκης, Στέφανος Βαμιεδάκης

 

6) Πληροφοριακό υλικό για το ελληνικό οικιστικό δίκτυο. Οικισμοί Λιβαδειάς.

Πίνακες με πληροφοριακό υλικό για τους οικισμούς και την πληθυσμιακή εξέλιξη της σημερινής επαρχίας Λειβαδιάς.

Διαγράμματα σχετικά με την εξέλιξη του πληθυσμού της επαρχίας Λιβαδειάς τον 19ο και 20ό αιώνα.
Προστατιστικά στοιχεία για τον πληθυσμό των οικισμών της Λιβαδειάς.
Στατιστικά δεδομένα για τον πληθυσμό των οικισμών της Λιβαδειάς.

Οικισμοί της Μερικής Γεωγραφίας του Αργύρη Φιλιππίδη

Πληθυσμιακά δεδομένα οικισμών της Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας που αναγράφονται στη Μερική Γεωγραφία του Αργύρη Φιλιππίδη (1815). Συντάκτης Δημήτρης Δημητρόπουλος.

Συντάκτης: Δημήτρης Δημητρόπουλος

 

7) Γορτυνία: αρχειακός εντοπισμός και έρευνα

Το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, με την υποστήριξη του Δήμου Γορτυνίας, την περίοδο 2011-2013 υλοποίησε έργο εντοπισμού ιστορικού και δημοτικού αρχειακού υλικού.
Κύριος σκοπός του έργου, που πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία και των ΓΑΚ Ν. Αρκαδίας, ήταν ο εντοπισμός του ιστορικού αρχειακού υλικού που έχει παραχθεί από τους παλαιούς δήμους και τις κοινότητες, οι οποίοι έχουν ενσωματωθεί μετά την εφαρμογή του σχεδίου Καλλικράτης στον Δήμο Γορτυνίας.
Πιο συγκεκριμένα εντοπίστηκε, μετά από επιτόπιες έρευνες, μεγάλο μέρος αρχειακού υλικού σε αποθήκες, χώρους δημαρχείων κ.λπ. στους κεντρικούς οικισμούς και πρώην δημοτικές έδρες στη Βυτίνα, στη Δημητσάνα, στο Παλούμπα, στη Μυγδαλιά, στην Κοντοβάζαινα, στα Λαγκάδια, στη Στεμνίτσα και στα Τρόπαια, καθώς και σε επιμέρους κοινότητες στην περιοχή της Γορτυνίας.
Στο επόμενο στάδιο σε συνεργασία με τη δημοτική αρχή προγραμματίζεται η ψηφιακή επεξεργασία και ανάδειξη του ιστορικού υλικού. Την εκτέλεση του έργου πραγματοποίησε ο συνεργάτης του ΙΙΕ/ΕΙΕ, Χρήστος Χρυσανθόπουλος.

 

Β) Αρχείο Αλή Πασά

Στο πλαίσιο του Προγράμματος διεξάγεται επί σειρά ετών το αυτοτελές επιστημονικό έργο μεταγραφής και σχολιασμένης έκδοσης του Αρχείου Αλή Πασά. Την περίοδο 2007-2009 εκδόθηκε από τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο με τη συνεργασία των Δημ. Δημητρόπουλου και Παν. Μιχαηλάρη, σε τέσσερις ογκώδεις τόμους, το ανήκον στη Συλλογή Ι. Χώτζη τμήμα του Αρχείου, που φυλάσσεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Το 2018 εκδόθηκε ο πέμπτος τόμος του αρχείου με τεκμήρια που βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Μουσείο Μπενάκη. Επιστημονικός υπεύθυνος του έργου είναι ο Δημήτρης Δημητρόπουλος και επιστημονική συνεργάτις η Βάλλια Ράπτη.

Γ) Εραλδικά Μνημεία της Ελλάδας

Κατά τη διάρκεια των ερευνών μας, αναπτύχθηκε βαθμιαία το ενδιαφέρον μας για τα εραλδικά μνημεία, ως πηγών για τη διοικητική και πολιτική ιστορία. Αυτή τη στιγμή διεξάγεται από συνεργάτες του Προγράμματος μια εκτεταμένη αρχειακή και επιτόπια έρευνα και συγκροτείται μια μεθοδικά τεκμηριωμένη συλλογή. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία που έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στη μελέτη της ελληνικής ιστορίας, καθώς είναι η πρώτη φορά που αυτό το ζήτημα (το οποίο γενικά αντιμετωπιζόταν μέχρι πρόσφατα ως ένα περιθωριακό φαινόμενο στον ελλαδικό χώρο και κατά συνέπεια είχε παραμεληθεί από τους περισσότερους μελετητές), διερευνάται με στόχο να αξιοποιηθεί επιστημονικά και να ερμηνευθεί στις ιστορικές του διαστάσεις. Το έργο αποτελεί κοινή δράση με τον τομέα σύγχρονης πολιτικής ιστορίας με την επιστημονική επίβλεψη του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη.

 

Έργα που ολοκληρώθηκαν

Μάνη
                                    
Στο πλαίσιο του Προγράμματος πραγματοποιήθηκε επί σειρά ετών το Ερευνητικό και Εφαρμοσμένο Έργο του Γιάννη Σαΐτα «Mάνη: Κοινωνία, οικισμένος χώρος, πολιτιστικές δράσεις», με αντικείμενο την τεκμηρίωση, μελέτη και προβολή του ιστορικού γεωγραφικού χώρου, των οικισμών και της κοινωνίας της Μάνης. Στο πλαίσιο του έργου διερευνήθηκαν οι τρόποι οργάνωσης των αιματοσυγγενικών ομάδων, οι οικισμοί, οι κτηριακές εγκαταστάσεις, οι ζωτικοί χώροι, καθώς και οι τρόποι διαχείρισης και μεταβίβασης της έγγειας περιουσίας, ενώ αποτυπώθηκαν και μελετήθηκαν συστηματικά πολλοί οικισμοί και μνημεία. Μελετήθηκαν επίσης οι παραλλαγές στη διαστρωμάτωση και την οικονομική ζωή των γενών στο Βορρά και στο Νότο της χερσονήσου. Χρησιμοποιήθηκαν τόσο οι μέθοδοι της επιτόπιας έρευνας, αποτύπωσης και ανάλυσης (εργασία πεδίου) όσο και αρχειακές, ιστορικές, δημογραφικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις. Το έργο υπήρξε απολύτως αυτοτελές σε ό,τι αφορά τον επιστημονικό του προγραμματισμό και βασίστηκε αποκλειστικά σε εξωτερικές χρηματοδοτήσεις, έκλεισε δε τον κύκλο λειτουργίας του στο ΙΝΕ στις αρχές του 2010.

Ερευνητικό πρόγραμμα: «Τοπική Ιστορία: θεωρία και μεθοδολογία για ερευνητικές και εκπαιδευτικές δράσεις»

Βασική θέση για την ανανέωση των ιστορικών σπουδών είναι η αναγνώριση της σημασίας πολλών νέων αντικειμένων τόσο στο πεδίο της ιστορικής έρευνας όσο και σε αυτό της διδακτικής της αξιοποίησης στη σχολική ιστορία. Η μελέτη εστίασε στο ερευνητικό και εκπαιδευτικό πεδίο της τοπικής ιστορίας με σκοπό να διερευνήσει και να αναδείξει τους τρόπους σύνδεσής της αφενός με τις σύγχρονες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, αφετέρου με τις εφαρμογές της στη διδακτική πράξη. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα «Επιστημονικές μελέτες» του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ι. Σ. Λάτση.
Ομάδα μελέτης: Σοφία Ματθαίου (επιστημονική υπεύθυνη), Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, Δημήτρης Δημητρόπουλος, Χρήστος Χρυσανθόπουλος, Μαρία Καμονάχου, Κατερίνα Ζωγράφου

 

Τα Σεμινάρια της Ερμούπολης

Εδώ και 34 χρόνια (1985-2018), οργανώνονται τα «Σεμινάρια της Ερμούπολης» στην ομώνυμη πόλη της Σύρου. Αυτές οι εκδηλώσεις, των οποίων εμπνευστής υπήρξε ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, πραγματοποιούνται τον Ιούλιο κάθε χρονιάς, διαρκούν δύο εβδομάδες περίπου και, πέραν των σεμιναρίων, περιλαμβάνουν διεπιστημονικές συναντήσεις, ομιλίες και συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης που αφορούν σε ποικίλους τομείς των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, με τη συμμετοχή πλήθους επιστημόνων από όλο τον κόσμο, αλλά και της τοπικής νησιωτικής κοινωνίας.
Τα τελευταία χρόνια συνδιοργανώνονται με τα ΓΑΚ νομού Κυκλάδων στο κτίριο των οποίων φιλοξενούνται και οι συνεδρίες. Αναλυτικό πρόγραμμα των Σεμιναρίων της Ερμούπολης βλ. στην ιστοσελίδα: http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/news/seminaria-syros-gr.htm

 

• Μόνιμη συνεργασία με το Laboratoire de Démographie Historique of «École des hautes Études en Sciences Sociales» του Παρισιού, και ειδικότερα με τα αντίστοιχα συγγενή Προγράμματα «Espace et territoire: representations géographiques, pratiques politiques, espace public et morphologie spatiale» και «Paroisses et Communes de France: Dictionnaire d'Histoire Administrative et Démographique». Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας έχουν δρομολογηθεί τα κοινά Ερευνητικά Έργα «Pratiques de l'espace et idéntites sociales dans l'Archipel grec», «Archipel grec et espaces régionaux en Méditerranée» and «Espace et societe: frontières comme enjeux sociaux».
• Συνεργασία με το Τμήμα Φιλολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Τιράνων και τα Κρατικά Αρχεία της Αλβανίας με αντικείμενο τη συλλογή αρχειακού υλικού σχετικού με τον Αλή πασά που απόκειται σε αλβανικούς φορείς.
• Συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους για τον εντοπισμό, την ταξινόμηση και διάσωση αρχειακού υλικού, κυρίως δημοτικών αρχείων.
• Συνεργασία με το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, με αντικείμενο τη μελέτη του Πειραιά και των συνοικισμών του μετά την εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων.
• Συνεργασία με το Stanford University, California και το Boğaziçi University, Istanbul, με αντικείμενο τη μελέτη και τη χαρτογραφική απεικόνιση των τοπωνυμίων που περιλαμβάνονται στην αλληλογραφία Αλή πασά.

 

 

Πανδέκτης: Ψηφιακός Θησαυρός Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού.
Μετονομασίες των Οικισμών της Ελλάδας:
http://pandektis.ekt.gr/dspace/handle/10442/4968

Αρχείο Εραλδικών Μνημείων του Ελλαδικού Χώρου:
http://pandektis.ekt.gr/dspace/handle/10442/1

Αρχειοθήκη Κυκλάδων:
http://cyclades.eie.gr/

Περπατώντας στη Δραπετσώνα του Μεσοπολέμου:
http://synoikismoi.eie.gr/

Προσφυγικός Πειραιάς:
https://prosfigikospireas.blogspot.com/p/blog-page.html

 

Αυτοτελή δημοσιεύματα

Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου, 13ος - 18ος αιώνας : 13ος - 18ος αι, εκδ. Εμπορική Τράπεζα, Αθήνα 1985, 414 σσ.
Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ), L’eau et les hommes en Méditerranée et en Mer Noire dans l’antiquité de l'époque Mycénienne au règne de Justinien: actes de congres international, Athènes, 20 - 24 mai 1988, εκδ. Centre de Recherches Neohelleniques - Centre National de Recherches Sociales, Αθήνα-Παρίσι 1992.
Χριστίνα Αγριαντώνη, Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, Το Μεταξουργείο της Αθήνας, εκδ. ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1995, 171 σσ.
Μάνη. Μαρτυρίες για το χώρο και την κοινωνία. Περιηγητές και επιστημονικές αποστολές 15ος-19ος αι. Πρακτικά Συμποσίου, επιμέλεια Γ. Σαΐτας, εκδ. ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1996, 720 σσ.
Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, Υπόμνημα περί των νησίδων «Λιμνιά-Ιμια» / Reportonthe «Limnia-Imia» islets, δίγλωσση έκδ., ΙΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1996, 28 σσ.
Δημήτρης Δημητρόπουλος, Η Μύκονος τον 17ο αιώνα. Γαιοκτητικές σχέσεις και οικονομικές συναλλαγές, έκδ. ΙΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1997, 540 σσ.
Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών στην περιοχή του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία, εκδ. ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2000, 358 σσ.
Ευδοκία Ολυμπίτου, Η οργάνωση του χώρου στο νησί της Πάτμου (16ος-19ος αιώνας), Αθήνα 2002, Διδακτορική διατριβή, έκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 340 σσ.
Β. Παναγιωτόπουλος, Λ. Καλλιβρετάκης, Δ. Δημητρόπουλος, Μ. Κοκολάκης, Ευδοκία Ολυμπίτου, Πληθυσμοί και οικισμοί του ελληνικού χώρου.  Ιστορικά μελετήματα, Τετράδια Εργασίας 18, ΙΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2003, 315 σσ.
Μιχ. Κοκολάκης, Το ύστερο γιαννιώτικο πασαλίκι: Μιχάλης Κοκολάκης, Το ύστερο γιαννιώτικο πασαλίκι. Χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913), Αθήνα 2003, 552 σσ.
Δημήτρης Δημητρόπουλος, Μαρτυρίες για τον πληθυσμό των νησιών του Αιγαίου, 15ος - αρχές 19ου αιώνα, Τετράδια Εργασίας 27, Αθήνα, έκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2004, 369 σσ.
Χριστίνα Αγριαντώνη, Δημήτρης Δημητρόπουλος (επιμ.), Σύρος και Ερμούπολη. Συμβολές στην ιστορία του νησιού, 15ος-20ός αι., έκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2008, 274 σσ.
Αρχείο Αλή πασά Συλλογής Ι. Χώτζη Γενναδείου Βιβλιοθήκης της Αμερικανικής Σχολής Αθηνών, έκδοση Βασίλης Παναγιωτόπουλος, με τη συνεργασία του Δημ. Δημητρόπουλου και του Παν. Μιχαηλάρη, έκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., τ. Α΄ 1747-1808, 809 σσ., τ. Β΄ 1809-1817, 923 σσ., τ. Γ΄ 1818-1821, 709 σσ., Αθήνα 2007, τ. Δ΄ Εισαγωγή-Ευρετήρια-Γλωσσάρι, Αθήνα 2009, 718 σσ.
Ελένη Κυραμαργιού, Ευρετήριο Δημοτικού Αρχείου Δραπετσώνας 1951-1980, έκδ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών / ΕΙΕ - Δήμος Δραπετσώνας, Αθήνα, 2010, 158 σσ.
Δ. Δημητρόπουλος - Ευδοκία Ολυμπίτου (επιμ.), Ψαρεύοντας στις ελληνικές θάλασσες. Από τις μαρτυρίες του παρελθόντος στη σύγχρονη πραγματικότητα, Τετράδια Εργασίας 33, έκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2010, 245 σσ.
Άνδρος. Κτίζοντας με το βλέμμα στη θάλασσα, κείμενα: Νίκος Βασιλόπουλος, Ελένη Μπενέκη, Ελένη Σαλουβάρδου, Δ. Δημητρόπουλος,Νησιωτικά Θέματα 1, έκδ. Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2013, 95 σσ.
Τήνος. Ανιχνεύοντας το λιθόκτιστο τοπίο, κείμενα: Τ. Αναστασίου, Δ. Δημητρόπουλος, Ιάσ. Μαράτος, Νησιωτικά Θέματα 2, έκδ. ΕΙΕ - Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, Αθήνα 2014, 93 σσ.
Νάξος. Περιδιαβαίνοντας τον Μπούργο, κείμενα: Λ. Καλλιβρετάκης, Θ. Κωτσάκης, Στ. Μαρινάκης, Νησιωτικά Θέματα 3, έκδ. ΕΙΕ - Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, Αθήνα 2015, 85 σσ.
Αρχείο Αλή πασά Συλλογής Ι. Χώτζη Γενικών Αρχείων του Κράτους και Μουσείου Μπενάκη, Τ. Ε΄ 1792-1820, έκδοση: Βασ. Παναγιωτόπουλος με τη συνεργασία του Δ. Δημητρόπουλου και του Παν. Μιχαηλάρη, ΙΙΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2018, 625 σσ.
Όψεις της ιστορίας της Μυκόνου στα νεότερα χρόνια, επιμέλεια Δ. Δημητρόπουλος, έκδ. ΙΙΕ/ΕΙΕ και ΚΔΕΠΠΑΜ, Αθήνα 2018, 205 σσ.