Θεσμοί και Ιδεολογία στη Νεοελληνική Κοινωνία (15ος-19ος αι.)
Πρωταρχικός στόχος του Προγράμματος είναι η μελέτη της ιστορίας του μεγάλου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας, το οποίο μετά τη κατάλυση του βυζαντινού κράτους (1453) συνέχισε να ζει και να δραστηριοποιείται μέσα σε ένα νέο πολιτικό πλαίσιο, εκείνο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Από το ευρύ αυτό ερευνητικό πεδίο επελέγησαν να εξετασθούν με συστηματικό τρόπο δύο θέματα: α) ο θεσμός του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, του οποίου η ανασύσταση, στο πλαίσιο του κράτους των Οθωμανών, έγινε λίγους μήνες μετά την Άλωση. Ο θεσμός αυτός δεν αντιμετωπίζεται μόνο ως εκκλησιαστικός οργανισμός αλλά και ως θεσμός εξουσίας για την κοινωνία των χριστιανών, καθώς λόγω της νέας πολιτικής πραγματικότητας καθίσταται βασικός ρυθμιστικός παράγοντας ανάμεσα στη μουσουλμανική εξουσία και τους χριστιανούς υπηκόους· και β) η στρωμάτωση και η ιδεολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, κυρίως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, καθώς στις πολλαπλές σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ των ορθόδοξων χριστιανών και του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, κάτω από τη στέγη του οποίου συσπειρώθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν στη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων της Κατάκτησης, προβλήθηκαν νέες Ιδεολογίες από τις εκάστοτε ανερχόμενες κοινωνικές ομάδες.
Η μελέτη του πρώτου ερευνητικού αντικειμένου μας δίνει την πορεία ενός θεσμού εξουσίας και παράλληλα πομπού ιδεολογίας -όπως ήταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία- στη μεγάλη διάρκεια: από τα μέσα του 15ου έως τον 19ο αιώνα. Φυσικά, ως ερευνητικό αντικείμενο εντάσσεται εδώ και η εκκλησιαστική οργάνωση στην Περιφέρεια, στην ευρυχωρία δηλαδή της χριστιανικής Ανατολής, όπου οι σχέσεις των χριστιανών, σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, ρυθμίζονταν ή επηρεάζονταν και από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Το δεύτερο ερευνητικό αντικείμενο μας επιτρέπει να μελετήσουμε και να αποτιμήσουμε τον τρόπο με τον οποίο τα προβλήματα της κοινωνίας διασταυρώνονται με την πορεία του θεσμού, με βάση μια στρωματογραφική τομή της κοινωνίας αυτής. Παράλληλα, επιζητείται η καταγραφή των «νέων» ιδεών που εμφανίστηκαν στην κοινωνία των χριστιανών που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία και η αναζήτηση των αιτίων που προκάλεσαν την εμφάνισή τους.
Όπως είναι αναμενόμενο, το ευρύ αυτό Πρόγραμμα, όπως έχει περιγραφεί στις γενικές του γραμμές, υπηρετείται από επιμέρους έργα, τα οποία είναι τα παρακάτω:
Ι. Ο θεσμός του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως
α) Η καταγραφή των πράξεων
Σκοπός αυτού του μεγάλου ερευνητικού τεκμηριωτικού έργου είναι να εντοπιστούν και να καταγραφούν σε ηλεκτρονική βάση δεδομένων όλες οι πράξεις, δηλαδή όλα τα επίσημα έγγραφα που έχουν συνταχθεί και αποσταλεί από τη γραμματεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, οι αποφάσεις του πατριάρχη και της συνόδου, σε ατομικούς ή συλλογικούς φορείς (μονές, ναούς, μητροπόλεις, επισκοπές, πρόσωπα επίσημα, απλούς χριστιανούς). Η συναγωγή αυτή γίνεται πληρέστερη, και έτσι πλέον αξιόπιστη, με την ενσωμάτωση σε αυτήν και πράξεων των οποίων το κείμενο δεν έχει σωθεί, είναι όμως απολύτως βέβαιο ότι απολύθηκαν· πολλές φορές μάλιστα τμήμα του κειμένου τους ενσωματώνεται αυτούσιο, ως αποδεικτικό τεκμήριο, στο σώμα μιας άλλης πράξης.
Το έργο αυτό συνεχίζει, για την μακρά περίοδο που το Πατριαρχείο έζησε και έδρασε υπό οθωμανική κατοχή, το αντίστοιχο πολύτομο και περισπούδαστο έργο: Les Regestes des actes du patriarcat de Constantinople, που έχουν εκπονήσει οι Γάλλοι Ασσομπσιονιστές, καλύπτοντας το ίδιο αντικείμενο για τη βυζαντινή περίοδο. Φυσικά, πέρα από τη δημιουργία μιας έγκυρης και πλούσιας βάσης δεδομένων (ήδη έχουν συγκεντρωθεί πάνω από 7000 πατριαρχικές πράξεις), δηλαδή μιας ανεκτίμητης αρχειακής σειράς, αντικειμενικό σκοπό της προσπάθειάς μας αποτελεί η, με βάση τα ανωτέρω στοιχεία, μελέτη της νεοελληνικής κοινωνίας στις ποικίλες εκφάνσεις και δράσεις της, όπως οι σχέσεις της με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως σε ζητήματα της καθημερινής ζωής, τα πρόσωπα που αναδύθηκαν και στελέχωσαν διάφορες υπηρεσίες, ο ρόλος των μοναστικών ιδρυμάτων, οι φορολογικές επιβαρύνσεις και ο ρόλος του Πατριαρχείου στη λειτουργία του συστήματος αυτού, η διαδοχή στα διάφορα αξιώματα και πλήθος άλλων ερευνητικών αντικειμένων.
β) Η δικαιακή και ιδεολογική λειτουργία του θεσμού
Παράλληλα με τον ρυθμιστικό ρόλο που ανατέθηκε στην κορυφή της Εκκλησίας από την εξουσία των κυριάρχων Οθωμανών, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ανέλαβε και έναν ακόμα σπουδαίο ρόλο, δικαιοδοτικό τη φορά αυτή, καθώς του παραχωρήθηκε η εξουσία να ρυθμίζει τις υποθέσεις εκείνες που ανέκυπταν μεταξύ των χριστιανών, οι οποίες αναφέρονταν στο ιδιωτικό δίκαιο. Κατά συνέπεια, η μελέτη του μεταβυζαντινού δικαίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γνώση της δράσης και της λειτουργίας του θεσμού του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στους άμεσους λοιπόν στόχους του έργου αυτού είναι: να μελετηθούν και να εκδοθούν οι επίσημες και οι ιδιωτικές νομοκανονικές συλλογές της μεταβυζαντινής περιόδου που ήταν σε χρήση από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ενώ παράλληλα ο σχεδιασμός προβλέπει τη συγκέντρωση και καταγραφή των ελασσόνων, των αφανών πηγών του μεταβυζαντινού δικαίου
γ) Τα πρόσωπα
Το έργο αυτό έχει ως αντικείμενο αφενός να καταγράψει τους θεσμούς διοίκησης των υπόδουλων χριστιανών δίνοντας έμφαση στον κατεξοχήν θεσμό εξουσίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως αναφέραμε ήδη, και αφετέρου να συγκεντρώσει στοιχεία για τα πρόσωπα που είτε αποτέλεσαν τα στελέχη διοίκησης του θεσμού είτε διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στις σχέσεις μεταξύ χριστιανών, Πατριαρχείου και οθωμανικής εξουσίας, καθώς συχνά είχαν προσβάσεις και προς τις δύο εξουσίες (Φαναριώτες).
Απώτερος σκοπός λοιπόν είναι να παρουσιαστεί η διοικητική οργάνωση του θεσμού και τα πρόσωπα που υπηρέτησαν κατά καιρούς στο Πατριαρχείο: πατριάρχες, μητροπολίτες, αρχιεπίσκοποι, επίσκοποι, οφφικιάλιοι και καθολικοί έξαρχοι, δεδομένου μάλιστα ότι στους υπάρχοντες καταλόγους τα κενά είναι πολλά και τα λάθη συχνά, με αποτέλεσμα να απαιτείται κάθε φορά ξεχωριστή επιμέρους έρευνα για τον έλεγχο των πληροφοριών.
α) Εκκλησιαστική οργάνωση και οικονομική ζωή
Σκοπός του έργου αυτού είναι να εξετάσει τη συνάφεια που υπάρχει ανάμεσα στην ανάπτυξη και εξέλιξη των εκκλησιαστικών διοικητικών μονάδων (μητροπόλεις, αρχιεπισκοπές, επισκοπές) και στην αντίστοιχη δημογραφική και οικονομική πραγματικότητα της κάθε περιφέρειας. Ο μηχανισμός εναλλαγής των εκκλησιαστικών προϊσταμένων μιας περιοχής δημιουργεί την ανάγκη εξεύρεσης ικανής ποσότητας χρήματος για την κάλυψη των εξόδων (υποχρέωση αποπληρωμής χρεών προκατόχου, καταβολή τακτικών και εκτάκτων ποσών στις εκκλησιαστικές και πολιτικές αρχές). Τα έξοδα αυτά φυσικά προκαλούν δανεισμό και χρέη, στοιχεία που με τη σειρά τους δημιουργούν ποικίλες διαπροσωπικές εξαρτήσεις και βέβαια μεγάλη πίεση στους κατά τόπους χριστιανικούς πληθυσμούς, οι οποίοι καλούνται να συμβάλλουν στην αποπληρωμή τους.
Παράλληλα επιδιώκεται η μελέτη των προβλημάτων που ανακύπτουν από το γεγονός ότι ορισμένες εκκλησιαστικές περιφέρειες κάποια στιγμή και λόγω δημογραφικών προβλημάτων, μεταναστεύσεων, εξισλαμισμών κτλ. δεν διαθέτουν την απαιτούμενη κρίσιμη πληθυσμική μάζα, γεγονός που οδηγεί στη σύμπτυξή τους, δηλαδή στη συγκρότηση μιας νέας εκκλησιαστικής διοικητικής περιφέρειας, με νέες, εφεξής, οικονομικές υποχρεώσεις και νέα στελέχωση.
Στη συνάφεια αυτή εξάλλου πρέπει να εξεταστεί η ανάμειξη ορισμένων ισχυρών περιφερειακών διοικητών (λ.χ. ο Αλή πασάς Ιωαννίνων) και ο ρόλος τους στην εσωτερική λειτουργία των εκκλησιαστικών διοικήσεων από κάθε άποψη, καθώς, όπως είναι ευνόητο, αυτοί είχαν τη δυνατότητα να ελέγχουν και κυρίως να επηρεάζουν τα εκκλησιαστικά πρόσωπα που εναλλάσσονταν στη διοίκηση των εκκλησιαστικών περιφερειών και πολλές φορές να ποδηγετούν τις εξελίξεις και τις ατομικές διαδρομές.
Τέλος στο ίδιο ερευνητικό πλαίσιο εντάσσεται και η εξέταση της οικονομικής λειτουργίας των εκκλησιαστικών προϊσταμένων, όπως αυτή αποτυπώνεται σε μια σειρά από κατάστιχα εσόδων-εξόδων, τα οποία βέβαια, εκτός από την προφανή σημασία τους ως οικονομικά ντοκουμέντα, συνιστούν μαρτυρία και για τις ευρύτερες σχέσεις των εκκλησιαστικών παραγόντων με τους χριστιανούς της περιφέρειάς τους (γάμοι, βαφτίσεις, δικαιακές υποθέσεις, αφορισμοί κτλ.).
β) Τα μοναστικά ιδρύματα και οι σχέσεις τους με την κοινωνία των χριστιανών
Στόχος του έργου αυτού είναι η μελέτη του πλέγματος των σχέσεων μέσα από το οποίο αναπτύχθηκε η πολυεπίπεδη αλληλεπίδραση των μοναστικών ιδρυμάτων με τις τοπικές χριστιανικές αλλά ενίοτε και ετερόδοξες κοινωνίες. Ειδικότερα με το έργο αυτό μελετάται η ίδρυση ενός μοναστηριού ή η ανακαίνισή του (ενίοτε αποτελεί έργο ισοδύναμο με την ίδρυση) ως αποτέλεσμα της βούλησης διαφόρων χορηγών (κτιτόρων ή ανακαινιστών) και η εξάρτηση που δημιουργείται από τη σχέση του μοναστικού ιδρύματος με τον ιδρυτή και τους απογόνους του. Η προέλευση των χρηματικών μέσων που απαιτούνται για την πραγμάτωση του έργου· οι θεσμικές σχέσεις των μοναστηριακών ιδρυμάτων με το εκκλησιαστικό κέντρο (σταυροπηγιακά, ενοριακά, εξαρχίες) και οι αντιπαλότητες μεταξύ εκκλησιαστικών προϊσταμένων μιας επαρχίας και των σταυροπηγιακών εξαρτημάτων της περιοχής τους, τα οποία ξεφεύγουν από τη δικαιοδοσία του με ό,τι αυτό συνεπάγεται· η λειτουργία ενός μοναστηριού και οι οικονομικές σχέσεις που δημιουργούνται από την εμπλοκή χριστιανών σε αυτήν (εξαρτημένο προσωπικό, δωρεές, ενοικιάσεις και αποδόσεις περιουσιακών στοιχείων κάθε μοναστικού ιδρύματος, επενδύσεις μοναστικών ιδρυμάτων, έξοδα, χρέη, δάνεια, έγγειες κτήσεις κτλ.). Όλα αυτά είναι θέματα που αποτελούν ερευνητικά αντικείμενα στο πλαίσιο της ενότητας αυτής.
Μέλη Προγράμματος
Παναγιώτης Δ. Μιχαηλάρης, Διευθυντής Ερευνών, Υπεύθυνος Προγράμματος
Οι έρευνες που έγιναν στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος του INE "Θεσμοί και Iδεολογία στην ελληνική κοινωνία, 15ος-19ος αιώνας" είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα πως από τα πρώτα εκατόν πενήντα χρόνια μετά την Άλωση δεν σώζονται στα Aρχεία του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως στο Φανάρι παρά ένα λυτό έγγραφο και οκτώ φύλλα ενός κώδικα αφιερωμάτων του 16ου αιώνα· τίποτε άλλο.
Tα οκτώ αυτά κείμενα αποτέλεσαν αντικείμενο επιστημονικής επεξεργασίας και η μελέτη στην οποία αξιοποιήθηκαν δημοσιεύτηκε το 2002 με τον τίτλο Aφιερώματα και δωρεές τον 16ο αι. στη Mεγάλη Eκκλησία. Θεσμικές όψεις της ευσέβειας. Tο αίτημα όμως παρέμενε: πώς είναι δυνατόν να γίνει σοβαρή και τεκμηριωμένη έρευνα για να φωτιστούν τα πρώτα εκατόν πενήντα χρόνια μετά την Άλωση τόσο της ιστορίας του Πατριαρχείου όσο και της κοινωνίας των Pωμιών χριστιανών που έζησαν στον κλοιό της οθωμανικής κυριαρχίας, χωρίς αρχειακό υλικό. H προεργασία η οποία είχε γίνει στο πλαίσιο του προγράμματος "Θεσμοί" ήταν μια πολύ καλή αφετηρία αλλά, καθώς η χρηματοδότηση για τα θεσμικά προγράμματα των ερευνητικών κέντρων είχε ουσιαστικά σταματήσει, δεν υπήρχαν οι δυνατότητες για περαιτέρω έρευνες σε αρχεία και βιβλιοθήκες της Eλλάδας και της αλλοδαπής, ούτε για την έκδοση τεκμηρίων που θα μπορούσαν να αναπληρώσουν ό,τι είχε "αφαιρεθεί" από τα πατριαρχικά Aρχεία. Tην άνοιξη ωστόσο του 2003, το Yπουργείο Πολιτισμού αποδέχτηκε την πρόταση που είχα υποβάλει: να χρηματοδοτηθεί μέσω μιας προγραμματικής σύμβασης ένα ερευνητικό έργο με στόχο την ανασυγκρότηση των χαμένων Aρχείων του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως και παράλληλα τη μελέτη της ιστορίας της κοινωνίας των Pωμιών χριστιανών που μετά την Άλωση συνέχισαν τη ζωή τους στη νέα πολιτική οντότητα που σχηματίστηκε, στο πλαίσιο της οποίας το Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως αποτέλεσε όχι μόνο τον κεντρικό εκκλησιαστικό θεσμό για τους ορθόδοξους χριστιανούς αλλά και ένα εργαλείο εξουσίας και ένα πομπό ιδεολογίας.
Mολονότι η ροή της χρηματοδότησης από την πλευρά του Yπουργείου δεν ήταν, σε όλο το διάστημα που διέρρευσε, απρόσκοπτη –γεγονός που μας ανάγκασε να ζητήσουμε τη βοήθεια και του Yπουργείου Eξωτερικών αλλά και Iδρυμάτων που στηρίζουν την έρευνα (Ίδρυμα Kωστοπούλου, Ίδρυμα Mποδοσάκη, Ουράνη κ.ά.)– μπορέσαμε να έχουμε ερευνητικούς καρπούς, ένα μέρος των οποίων άρχισε ήδη να βλέπει το φως της δημοσιότητας, καλύπτοντας το κενό των χαμένων Aρχείων του Πατριαρχείου και παρέχοντας πολύτιμα ιστορικά τεκμήρια στην επιστημονική κοινότητα.
Πρώτος μεγάλος καρπός: η αποκατάσταση του "Nομίμου της Mεγάλης Eκκλησίας", μιας επίσημης νομικής συναγωγής που το Πατριαρχείο συγκρότησε το 1564 και για τριάντα τουλάχιστον χρόνια ήταν σε επίσημη χρήση στη Mεγάλη Eκκλησία. Tο πολύτιμο αυτό ιστορικό τεκμήριο το ανασυγκροτήσαμε από τμήματά του που εντοπίσαμε στη Σάμο, στο Παρίσι και στην Aθήνα, και ο πρώτος τόμος του δημοσιεύματός μας, που περιέχει μια ιστορική εισαγωγή και το σώμα της συναγωγής σε πανομοιότυπη μορφή, δημοσιεύτηκε το 2008· δύο χρόνια αργότερα, το 2010, δημοσιεύτηκε ο δεύτερος τόμος, ο οποίος περιλαμβάνει όχι μόνο τη μεταγραφή του κειμένου που παραδίδει το πολύτιμο αυτό χειρόγραφο με τυπογραφικά στοιχεία αλλά, μεταξύ άλλων, και τη φιλολογική ταυτότητα των περιεχόμενων στο "Nόμιμον" κειμένων.
Mε την ολοκλήρωση του έργου η ιστορική έρευνα αποκτά ένα πολύτιμο τεκμήριο για να μελετήσει τη νομική συγκρότηση της κοινωνίας των χριστιανών που ζούσαν υπό οθωμανική κυριαρχία· οι μελετητές της εκκλησιαστικής ιστορίας μια πρωτογενή πηγή· οι ειδικοί της ιστορίας του δικαίου μια επίσημη νομοκανονική συλλογή που συγκροτήθηκε τον 16ο αιώνα ενώ τα Aρχεία του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως εμπλουτίζονται με τη συλλογή που κάποτε είχαν και από τα τέλη του 16ου είχε χαθεί.
Παράλληλα, η πρόσφατη έκδοση των επισήμων κειμένων που το Πατριαρχείο εξέδωσε στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα (Επίσημα κείμενα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Τα σωζόμενα από την περίοδο 1454–1498), καλύπτει το πρώτο μεγάλο κενό της έρευνας για τα ιστορικά τεκμήρια της επίσημης εκκλησιαστικής αρχής που δεν σώζονται πλέον στα Aρχεία του Φαναρίου αλλά εντοπίστηκαν σε Aρχεία και Bιβλιοθήκες της Eλλάδας και της αλλοδαπής.
Tο έργο διεξάγεται –σύμφωνα με τη σύμβαση– στο πλαίσιο του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών (INE), σε στενή συνεργασία με το πρόγραμμα του INE "Θεσμοί και Iδεολογία στην ελληνική κοινωνία, 15ος-19ος αιώνας».
Μέλη Προγράμματος
Δημήτρης Αποστολόπουλος, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών, Υπεύθυνος Προγράμματος
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, H εμφάνιση της Σχολής του Φυσικού Δικαίου στην «τουρκοκρατούμενη» ελληνική κοινωνία , τ. 1: H ανάγκη μιaς νέας Iδεολογίας, Aθήνα 1980· τ. 2: H πρώτη μετακένωση, Aθήνα 1983.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος ― Π. Δ. Mιχαηλάρης, H Nομική Συναγωγή του Δοσιθέου. Mια πηγή και ένα τεκμήριο, τ. 1 , Aθήνα 1987.
Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου, Aνεπίσημα από το Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως. Παρασχέδια και μαρτυρίες του 1476, Aθήνα 1988.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος,H Γαλλική Eπανάσταση στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινωνία. Aντιδράσειςστα 1798, Aθήνα 1989. [= La Révolution française et ses répercussions dans la société grecque sous domination ottomane. Réactions en 1798, traduit du grec par Hélène Botsoglou, Aθήνα 1997.]
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, O “Iερός Kώδιξ” του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως στο β΄ μισό του IE΄ αιώνα: Tα μόνα γνωστά σπαράγματα, Aθήνα 1992.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Oι ιδεολογικοί προσανατολισμοί του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση, Aθήνα 1995.
Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου, O θεσμός της πατριαρχικής εξαρχίας, 14ος – 19ος αιώνας, Aθήνα 1995.
Π. Δ. Mιχαηλάρης, Aφορισμός. H προσαρμογή μιας ποινής στις αναγκαιότητες της Tουρκοκρατίας, Aθήνα 1997 [β' έκδοση με προσθήκες, Αθήνα 2004].
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Aνάγλυφα μιας τέχνης νομικής. Βυζαντινό δίκαιο και μεταβυζαντινή «νομοθεσία», Aθήνα 1999.
Π. Δ. Mιχαηλάρης, H πραγματεία του Xρυσάνθου Iεροσολύμων «Περί αφορισμού», Aθήνα 2002.
Π. Δ. Mιχαηλάρης (εκδ.), Επιστολές του Κωνσταντίνου Σταμάτη προς τον Παναγιώτη Κοδρικά για τη Γαλλική Επανάσταση –Ιανουάριος 1793,Προλεγόμενα Émile Legrand, Αθήνα 2002.
Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου – Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Aφιερώματα και δωρεές τον 16ο αι. στη M. Eκκλησία. Θεσμικές όψεις της ευσέβειας, Aθήνα 2002.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Για τους Φαναριώτες. Δοκιμές ερμηνείαςκαι Mικρά αναλυτικά, Aθήνα 2003.
Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου – Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Μετά την Κατάκτηση. Στοχαστικές προσαρμογές του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως σε ανέκδοτη εγκύκλιο του 1477, Αθήνα 2006.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Voltaire, Montesquieu, Réal de Curban, Oυολταίρος, Μοντεσκιού, Ρεάλ, Νεότερα στοιχεία για την παρουσία τους στον ελληνικό ιδεολογικό χώρο τον 18ο αιώνα, Αθήνα 2007.
Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου, Έλληνες λόγιοι του 18ου αιώνα, αφανείς, άσημοι και διάσημοι, σε διασταυρούμενες τροχιές, Αθήνα 2007.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Το Νόμιμον της Μεγάλης Εκκλησίας, 1564-ci. 1593. Τόμος Α΄. Το ιστορικό περίγραμμα. Τα πανομοιότυπα, Αθήνα 2008.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου,Γιούλη Ευαγγέλου,Tο Nόμιμον της Mεγάλης Eκκλησίας 1564–ci 1593, Τόμος Β΄. Η αρχική συγκρότηση. Η μεταγραφή, Αθήνα 2010.
Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου, Δ. Γ. Αποστολόπουλος (εκδ.),Επίσημα κείμενα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Τα σωζόμενα από την περίοδο 1454-1498, Αθήνα 2011.
Δ. Γ. Αποστολόπουλος, Mάχη Παΐζη–Αποστολοπούλου, Οι πράξεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Επιτομή – Παράδοση – Σχολιασμός, Ι. 1454-1498, Αθήνα 2013.
Γιούλη Ευαγγέλου, Σταυροπήγια και εξαρχίες σε σχέση αλληλεξάρτησης. Η περίπτωση της μονής Θεοτόκου Γηρομερίου (16ος-19ος αι.) (υπό έκδοση).
Βραβεία
Δημήτρης Αποστολόπουλος
2011: Οφφίκιο «Μεγάλου Χαρτοφύλακος», Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
1992: Βραβείο Αρλιώτη, Ακαδημία Αθηνών
1989: Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών
1983: Βραβείο Αρώνη, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Παναγιώτης Δ. Μιχαηλάρης
2010: Βραβείο Διονυσίου Κοκκίνου, Ακαδημία Αθηνών
1994: Βραβείο Κ. Θ. Δημαρά, Εκδόσεις Γνώση
Μάχη Παΐζη-Αποστολοπούλου
1996: Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών
1994: Βραβείο Αρώνη, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Απολογισμός
Ο απολογισμός που ακολουθεί εμφανίστηκε σε έντυπη μορφή το 2000, ενημερώθηκε ηλεκτρονικά και αναρτήθηκε στο διαδίκτυο το 2004 και σήμερα παρουσιάζεται έχοντας ενσωματώσει τα νεότερα δεδομένα ώς τον Σεπτέμβριο του 2014.
