Συνεργαζόμενο προσωπικό-Λοιποί Συνεργάτες: Κωνσταντίνος Δολμάς (Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας / Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), Δημήτριος Καλπάκης (Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων), Νίκος Λιβανός (ΙΙΕ/ΕΙΕ), Νίκος Μελβάνι (ΙΙΕ/ΕΙΕ), Αικατερίνη Μήτσιου (Institüt für Byzantinistik und Neogräzistik / Πανεπιστήμιο Βιέννης), Συμεών Πασχαλίδης (Θεολογική Σχολή / ΑΠΘ), Nancy Ševčenko (Βυζαντινολόγος), Δημοσθένης Στρατηγόπουλος (Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας / ΔΠΘ)

Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών: Κρίτων Χρυσοχοΐδης

Παλαιότερα Μέλη: † Πάρις Γουναρίδης

Τρέχοντα / Εν εξελίξει

• Αρχεία του Αγίου Όρους
  Το πρόγραμμα έχει ως αντικείμενο τα μεταβυζαντινά έγγραφα των αθωνικών αρχείων. Οι δράσεις του αποβλέπουν κυρίως στην προετοιμασία των εγγράφων (ανασύσταση, ταξινόμηση, περιγραφή, φωτογράφηση), ακολούθως στην έκδοση εκτενών επιτομών τους (regestes) και τέλος στην αξιοποίησή τους μέσα από τη δημοσίευση μελετών γύρω από την ιστορία των μονών του Αγίου Όρους.
  Η υλοποίηση του προγράμματος στηρίζεται στη συνεργασία αφενός με τις αθωνικές μονές και αφετέρου με πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και ανεξάρτητους ερευνητές στην Eλλάδα και στο εξωτερικό.
  
  Επιμέρους τρέχοντα έργα του προγράμματος:

1. Αρχείο της Ιεράς Μονής Φιλοθέου. Επιτομές βυζαντινών και μεταβυζαντινών εγγράφων (Ν. Μελβάνι).
2. Αρχείο της Ιεράς Μονής Καρακάλλου. Επιτομές βυζαντινών και μεταβυζαντινών εγγράφων (Δ. Καλπάκης).
3. Αρχείο της Ιεράς Μονής Ιβήρων. Επιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων (Κ. Χρυσοχοΐδης).
4. Αρχείο της Ιεράς Μονής Ιβήρων. Καταγραφή των νεώτερων εγγράφων (τέλη 18ου αι.-1912) (Κ. Χρυσοχοΐδης, Ν. Λιβανός, Κ. Δολμάς, Ζ. Μελισσάκης, Δ. Καλπάκης).

 

• Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Αρχείο της Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου
  Το Αρχείο της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου είναι ένα από τα πλουσιότερα μοναστηριακά αρχεία στον ελληνικό χώρο. Το βυζαντινό τμήμα του διασώζει ορισμένα από τα αρχαιότερα πρωτότυπα έγγραφα της βυζαντινής περιόδου, ενώ το μεταβυζαντινό τμήμα παρέχει σπουδαιότατο υλικό όχι μόνο για την Πάτμο, αλλά για ολόκληρο το κεντρικό και νότιο Αιγαίο.
  Στόχοι του προγράμματος είναι:
  • η ολοκλήρωση της δημοσίευσης του βυζαντινού τμήματος του Αρχείου της Μονής Πάτμου,
  • η κατάρτιση ενός σύγχρονου καταλόγου των βυζαντινών εγγράφων του Αρχεἰου της,
  • η μελέτη της ιστορίας των μετοχίων της Μονής μέσα από τα έγγραφα και τους αρχειακούς κώδικες,
  • η μελέτη και σύνθεση των αρχειακών μαρτυριών προκειμένου να σκιαγραφηθεί η ιστορία των νησιών του νοτίου Αιγαίου και της απέναντι μικρασιατικής ακτής από τον 11ο έως τον 16ο αι. (Μαρία Γερολυμάτου).

  Επιμέρους τρέχοντα ερευνητικά έργα:

1. Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου. τ. Δ´. Ἰδιωτικὰ (Μ. Γερολυμάτου).
2. Κατάλογος τῶν βυζαντινῶν ἐγγράφων ᾽Αρχείου Ἱερᾶς Μονῆς Πάτμου (Μ. Γερολυμάτου).

• Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους
  Το πρόγραμμα έχει ως στόχο τη συστηματική έρευνα των συλλογών χειρογράφων και παλαιτύπων των αγιορειτικών βιβλιοθηκών. Οι δράσεις του αποσκοπούν στην έκδοση νέων αναλυτικών καταλόγων και μελετών τόσο επί ειδικότερων παλαιογραφικών και κωδικολογικών θεμάτων όσο και γύρω από την ιστορία των αθωνικών βιβλιοθηκών.
  Επιμέρους τρέχοντα έργα του προγράμματος (τμήματα ευρύτερου σχεδιασμού της Μονής Ιβήρων για καταλογογράφηση όλων των συλλογών της):
  1. Κατάλογος των χειρογράφων αρ. 328-400 της Ιεράς Μονής Ιβήρων (Ζ. Μελισσάκης).
  2. Κατάλογος των παλαιτύπων του 15ου και 16ου αιώνα της Ιεράς Μονής Ιβήρων (Ζ. Μελισσάκης).

• Βιβλιοθήκη της Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου
  Το πρόγραμμα αποβλέπει στη σύνταξη αναλυτικών γενικών καταλόγων χειρογράφων της Μονής -συνέχεια της προσπάθειας που είχε ξεκινήσει με την έκδοση του πρώτου τόμου της νέας Πατμιακής Βιβλιοθήκης-, αλλά και ειδικών, όπως των εικονογραφημένων κωδίκων. Παράλληλα εκπονούνται μελέτες γύρω από συγκεκριμένα ζητήματα, όπως η ιστορία της συλλογής και οι βιβλιοδεσίες της. Η υλοποίηση του προγράμματος στηρίζεται στη συνεργασία με τη Μονή της Πάτμου, ενώ σε αυτό συμμετέχουν ερευνητές από διάφορα πανεπιστήμια.
  Τρέχοντα έργα του προγράμματος:
  1. Κατάλογος των χειρογράφων αρ. 102-201 της Μονής Πάτμου (Ζ. Μελισσάκης).
  2. Κατάλογος των χειρογράφων αρ. 405-471 της Μονής Πάτμου (Σ. Πασχαλίδης).
  3. Κατάλογος των χειρογράφων αρ. 514-578 της Μονής Πάτμου (Δ. Στρατηγόπουλος).
  4. Κατάλογος των εικονογραφημένων χειρογράφων της Μονής Πάτμου (N. Ševčenko με τη βοήθεια του Ν. Μελβάνι).

• Ελάσσονες Βιβλιοθήκες του Ελληνικού Χώρου
  Η δραστηριότητα του προγράμματος επικεντρώνεται τόσο στην έκδοση καταλόγων χειρογράφων και παλαιτύπων λιγότερο γνωστών συλλογών της Ελλάδος όσο και στη μελέτη της ιστορίας τους μέσα από ανέκδοτο αρχειακό υλικό.
  Επιμέρους τρέχον έργο του προγράμματος: Νεώτερη ιστορία της βιβλιοθήκης της Ελληνικής Κοινότητας Καστοριάς (Ζ. Μελισσάκης).

• Το Βιβλίο στο Βυζάντιο και κατά τη Μεταβυζαντινή Περίοδο
  Αντικείμενο του προγράμματος αποτελούν τα ζητήματα κειμένου, γραφής και κατασκευής του βυζαντινού και μεταβυζαντινού χειρόγραφου κώδικα, καθώς και του έντυπου βιβλίου.
  Επιμέρους τρέχον έργο του προγράμματος: Το Βιβλίο ως Κείμενο και Αντικείμενο.
  Το έργο αποτελεί εξέλιξη του προγράμματος «Το Βιβλίο στο Βυζάντιο. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Βιβλιοδεσία», το οποίο ξεκίνησε το 2002 και χρηματοδοτήθηκε από εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα (ΠΕΠ Αττικής, Marie Curie - REN και STUDITE). Στο πλαίσιο του έργου υλοποιήθηκαν ένα διεθνές συνέδριο (2005), η έκδοση των Πρακτικών του (2008), βάσεις δεδομένων σχετικές με το χειρόγραφο βιβλίο και τη μορφή του (2010), καθώς και έκθεση για την Τέχνη της Βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο ώς τη Σύγχρονη Εικαστική Δημιουργία (2012-2013,
  http://www.byzantinemuseum.gr/el/temporary_exhibitions/older/?nid=1512).
  Τη στιγμή αυτή το πρόγραμμα ετοιμάζει έκδοση σε συνεργασία με την Association Pierre Belon (προγραμματισμένη για το 2019), την ενημέρωση και δημοσιοποίηση της βάσης δεδομένων για την ορολογία του βυζαντινού και μεταβυζαντινού βιβλίου, καθώς και μελέτες για τη σχέση μεταξύ σταχώσεων και απεικόνισης των σταχώσεων κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο.
  Το πρόγραμμα στοχεύει επίσης σε δράσεις διά βίου μάθησης και σε εκπαιδευτικά προγράμματα για τη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση
  (Ν. Τσιρώνη).

• Έκδοση άλλων πηγών
  Στο πρόγραμμα αυτό εντάσσονται έργα που αποσκοπούν στην έκδοση κάθε είδους πηγών κυρίως αρχειακού χαρακτήρα.
  Επιμέρους τρέχοντα έργα του προγράμματος:
  1. Τα έγγραφα της Μονής Θεοτόκου Λεμβιωτίσσης (†Π. Γουναρίδης, Αικ. Μήτσιου).
  2. Το Τυπικό της Μονής Θεοτόκου Ελεούσης (Κ. Χρυσοχοΐδης, Αικ. Μήτσιου, Ζ. Μελισσάκης).

 

Χρηματοδοτούμενα προγράμματα

Συλλογικά ερευνητικά προγράμματα

• Αναβαθμίς. Ανάπτυξη της ιστορικής έρευνας· μελέτες και ψηφιακές εφαρμογές.
  
  Α. Κατάρτιση καταλόγου των βυζαντινών εγγράφων της Μονής Πάτμου
  Χρονολογική (κατά το μέτρο του δυνατού) παρουσίαση των βυζαντινών εγγράφων που απόκεινται στο Αρχείο της Μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου, ο οποίος θα περιλαμβάνει σύντομες πληροφορίες για το είδος του εγγράφου, την εξωτερική μορφή, το περιεχόμενο και τη  χρονολογία (Μ. Γερολυμάτου).
  Β. Τα κείμενα των μεταβυζαντινών εγγράφων της Μονής Εσφιγμένου του Αγίου Όρους
  Διπλωματική μεταγραφή των μεταβυζαντινών εγγράφων της Μονής Εσφιγμένου και καταχώρηση των κειμένων τους σε βάση δεδομένων, στην οποία μελλοντικά θα συγκεντρωθούν ανάλογα κείμενα και των υπολοίπων αθωνικών μονών (Ζ. Μελισσάκης).
  Γ. Ορολογία σταχώσεων
  Καταγραφή της ορολογίας των βυζαντινών και μεταβυζαντινών σταχώσεων, όπως απαντά σε βυζαντινές και μεταβυζαντινές πηγές, αλλά και όπως χρησιμοποιείται από ερευνητές ιστορικούς, παλαιογράφους, ιστορικούς τέχνης, συντηρητές και βιβλιοδέτες. Πρόκειται για την πρώτη βάση δεδομένων που προκύπτει από διακλαδική και διεπιστημονική συνεργασία και έρευνα (Ν. Τσιρώνη).
  Δ. Απεικονίσεις βυζαντινών και μεταβυζαντινών σταχώσεων
  Το έργο θα μελετήσει τις απεικονίσεις σταχώσεων στη μνημειακή ζωγραφική, τις φορητές εικόνες και τη μικροτεχνία και θα προσπαθήσει να καταλήξει σε μία τυπολογία της διακόσμησης του βυζαντινού και μεταβυζαντινού βιβλίου και των συμβάσεων που τη διέπουν. Το υλικό που θα μελετηθεί θα αποτελέσει τον κορμό βάσης δεδομένων, στην οποία θα συμπεριληφθούν έργα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης (Ν. Τσιρώνη).

• Κρηπίς. Κύρτου πλέγματα. Δίκτυα οικονομίας, εξουσίας και γνώσης στον ελληνικό χώρο από τους προϊστορικούς χρόνους έως τη σύγχρονη εποχή. Αναλυτική τεκμηρίωση, ερμηνευτική χαρτογράφηση, συνθετικές προσεγγίσεις.
  
  Α. Λατρεία και οικονομία. Τα οικονομικά δίκτυα του Αγίου Όρους (10ος-18ος αι.)
  Το έργο αποτυπώνει στον χάρτη το δίκτυο των αγιορειτικών μετοχίων, δηλαδή ιδιοκτησιών των αθωνικών μονών που βρίσκονταν εκτός της ομώνυμης χερσονήσου
  <http://kyrtouplegmata.eie.gr/index.php/databases-2/25-db3/103-db-ee3-3> (Κ. Χρυσοχοΐδης).
  Β. Διασπορά ελληνικών χειρογράφων του Αγίου Όρους. Δίκτυα μετακίνησης κωδίκων από τις αθωνικές μονές στον χώρο της καθʹ ημάς Ανατολής και στη Δύση
  Ανίχνευση και τοποθέτηση στον χάρτη των διαδρομών που ακολούθησαν μέσα στους αιώνες χειρόγραφοι κώδικες με αφετηρία τις αθωνικές μονές και κατάληξη σε βιβλιοθήκες εκτός Αγίου Όρους <http://kyrtouplegmata.eie.gr/index.php/databases-2/28-db4/113-db-ee4-04> (Ζ. Μελισσάκης).

 

 

 

 

(ημερίδες, συνέδρια, workshops, σειρές διαλέξεων)

• Διεθνές Συμπόσιο: Tό Άγιον Όρος από τη βυζαντινή στην οθωμανική πραγματικότητα: 14ος-16ος αι., Aθήνα, 17 Oκτωβρίου 1995.
• Διεθνές Συμπόσιο: H ελληνική γραφή κατά τους 15ο και 16ο αιώνες, Aθήνα, 18-20 Oκτωβρίου 1996.
• Διεθνές Συμπόσιο: Iερά μονή Bατοπεδίου. Iστορία και Tέχνη, Aθήνα, Mέγαρο Mουσικής Aθηνών, 29 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1996.
• Διεθνές Συμπόσιο: Mονή Ξενοφώντος. Xίλια χρόνια ιστορικού βίου, Aθήνα, 27-28 Nοεμβρίου 1998.
• Διεθνές Συμπόσιο Aγιολογίας: Oι ήρωες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Oι νέοι άγιοι, 8ος-16ος αιώνας, Aθήνα, 25-28 Nοεμβρίου 1996. 
• Στ΄ Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Το Άγιον Όρος στον 15ο και 16ο αιώνα, Θεσσαλονίκη, 22-24 Νοεμβρίου 2011 (συνδιοργάνωση με την Αγιορειτική Εστία).
• Workshop: Ο κόσμος των παλιμψήστων χειρογράφων στις βιβλιοθήκες της Ελλάδος και στις μονές και τα πατριαρχεία της ορθόδοξης Ανατολής, Αθήνα, 7-11 Μαΐου 2003.
• Workshop: Specific issues in Oriental Philology, Αθήνα, 8-9 Δεκεμβρίου 2011 (στο πλαίσιο του πανευρωπαϊκού προγράμματος Comparative Oriental Manuscript Studies).
• Workshop: Towards a final version of the chapter on cataloguing, Αθήνα, 6-7 Ιουνίου 2013 (στο πλαίσιο του πανευρωπαϊκού προγράμματος Comparative Oriental Manuscript Studies).

 

 

- Συνεργασίες με επιστημονικούς φορείς στην Ελλάδα

Διεθνείς Συνεργασίες

• Comparative Oriental Manuscript Studies (COMSt). 2010–2015.
• Diktyon. Réseau numérique pour les manuscrits grecs. 2012.

 

• Ψηφιακός θησαυρός ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού «Πανδέκτης»:
  Μοναστηριακά αρχεία. Έγγραφα Αγίου Όρους και Πάτμου. <http://pandektis.ekt.gr/dspace/handle/10442/9045> (Κ. Χρυσοχοΐδης, Ζ. Μελισσάκης).

• Κρηπίς. Κύρτου πλέγματα. Δίκτυα οικονομίας, εξουσίας και γνώσης στον ελληνικό χώρο από τους προϊστορικούς χρόνους έως τη σύγχρονη εποχή. Αναλυτική τεκμηρίωση, ερμηνευτική χαρτογράφηση, συνθετικές προσεγγίσεις:
  Α. Λατρεία και οικονομία. Τα οικονομικά δίκτυα του Αγίου Όρους (10ος-18ος αι.) <http://kyrtouplegmata.eie.gr/index.php/databases-2/25-db3/103-db-ee3-3> (Κ. Χρυσοχοΐδης).
  Β. Διασπορά ελληνικών χειρογράφων του Αγίου Όρους. Δίκτυα μετακίνησης κωδίκων από τις αθωνικές μονές στον χώρο της καθʹ ημάς Ανατολής και στη Δύση. <http://kyrtouplegmata.eie.gr/index.php/databases-2/28-db4/113-db-ee4-04> (Ζ. Μελισσάκης).

 

 

Μονογραφίες

• Ε. Λ. Βρανούση, Βυζαντινά έγγραφα της Μονής Πάτμου. 1. Αυτοκρατορικά, Αθήνα 1980.
• Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζαντινά έγγραφα της Μονής Πάτμου. 2. Δημοσίων λειτουργών, Αθήνα 1980.
• K. Xρυσοχοΐδης, Π. Γουναρίδης, Δ. Bαμβακάς, Kατάλογοι Aρχείων. A΄. Ιερά Μονή Καρακάλλου. B΄. Iερά Mονή Σίμωνος Πέτρας, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985.
• X. Γάσπαρης, Aρχείο Πρωτάτου. Eπιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 2, Aθήνα 1991.
• Π. Γουναρίδης, Aρχείο Ιεράς Mονής Ξηροποτάμου. Eπιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 3, Aθήνα 1993.
• Ε. Ζαχαριάδου, Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567), Πηγές 2, Αθήνα 1996.
• O Άθως στους 14ο-16ο αιώνες, Αθωνικά Σύμμεικτα 4, Aθήνα 1997.
• A. Πάρδος, Aρχείο της I. M. Παντοκράτορος. Eπιτομές εγγράφων 1039-1801, Μέρος Α΄, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Aθήνα 1998.
• Δ. Παπαχρυσάνθου, H διοίκηση του Aγίου Όρους (1600-1927). Σύντομη ιστορική επισκόπηση, Αθωνικά Σύμμεικτα 6, Aθήνα 1999.
• Iερά Mονή Bατοπεδίου. Iστορία και τέχνη, Αθωνικά Σύμμεικτα 7, Aθήνα 1999.
• H Eλληνική Γραφή κατά τους 15ο και 16ο αιώνες, Διεθνή Συμπόσια 7, Aθήνα 2000.
• A. Γιαννακόπουλος, Aρχείο της I. M. Σταυρονικήτα. Eπιτομές εγγράφων 1533-1800, Αθωνικά Σύμμεικτα 8, Aθήνα 2001.
• B. Aναστασιάδης, Aρχείο της I. M. Xιλανδαρίου. Eπιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 9, Aθήνα 2002.
• Οι ήρωες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι νέοι άγιοι (8ος-16ος αι.). Πρακτικά του 15ου Διεθνούς Συμποσίου, επιστ. επιμ. Ε. Κουντούρα-Γαλάκη, Διεθνή Συμπόσια 15, Αθήνα 2004.
• Ζ. Μελισσάκης, Κατάλογος των κωδίκων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Τυρνάβου, Πηγές 8, Αθήνα 2007.
• Μοναστηριακά αρχεία. Έγγραφα Αγίου Όρους και Πάτμου. Ψηφιοποιημένες συλλογές. Πρόγραμμα Κοινωνία της Πληροφορίας, Έργο Πανδέκτης, Ψηφιακός Θησαυρός Πρωτογενών Τεκμηρίων Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, ΙΕΡΑ, ΙΒΕ, ΙΝΕ και ΕΚΤ-ΕΙΕ, Αθήνα 2007.
• Athos. La Sainte Montagne. Tradition et renouveau dans l’art. Επιμ. Γ. Γαλάβαρης, Αθωνικά Σύμμεικτα 10, Αthens 2007.
• A. Luttrell and E. Zachariadou, Sources for Turkish History in the Hospitallers’ Rhodian Archive, Πηγές 14, Αthens 2007.
• Ζ. Μελισσάκης, Αρχείο της Ι. Μ. Εσφιγμένου. Επιτομές μεταβυζαντινών εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 11, Αθήνα 2008.
• Φ. Κοτζαγεώργης, Αρχείο της Ι. Μ. Αγίου Παύλου. Επιτομές βυζαντινών και μεταβυζαντινών εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 12, Αθήνα 2008.
• Μ. Γερολυμάτου, Αγορές, έμποροι και εμπόριο στο Βυζάντιο (9ος-12ος αι.), Μονογραφίες 9, Αθήνα 2008.
• N. Vatin, G. Veinstein, E. Zachariadou, Catalogue du fonds ottoman des Archives du Monastère de Saint-Jean à Patmos. Les vingt-deux premiers dossiers, Πηγές 15, Αthens 2011.
• Ζ. Μελισσάκης, Κατάλογος των παλαιών εντύπων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Τυρνάβου, Τετράδια Εργασίας 36, Αθήνα 2016 .
• Μ. Γερολυμάτου, Βυζαντινά έγγραφα της Μονής Πάτμου. Γʹ Πατριαρχικά. Ιστορική εισαγωγή, διπλωματική έκδοση, Αθήνα 2016.