Λατινικές Κυριαρχίες στον Ελληνικό Χώρο. 13ος-17ος αι.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους σταυροφόρους της Τέταρτης Σταυροφορίας, ιταλικές πόλεις και φράγκοι ηγεμόνες ίδρυσαν στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κράτη, πολλά από τα οποία γνώρισαν μακρά διάρκεια. Στόχος του προγράμματος είναι η μελέτη της ιστορίας των λατινικών αυτών κρατών στον ελληνικό χώρο από τον 13ο μέχρι και τον 17ο αιώνα.
Οι κύριοι ερευνητικοί άξονες του προγράμματος είναι:
Η έρευνα σε αρχεία και βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερικού για τη συλλογή νέων πληροφοριών και τον εντοπισμό ανέκδοτων πηγών.
Η έκδοση ιστορικών πηγών που αφορούν τον χώρο και την περίοδο που μελετάται.
Η διάδοση των αποτελεσμάτων της έρευνας μέσω ερευνητικών έργων, μονογραφιών και άλλων επιστημονικών εκδόσεων, ψηφιακών εφαρμογών, συνεδρίων, διαλέξεων και σεμιναρίων.
Ιστορικό
Το πρόγραμμα «Λατινικές κυριαρχίες στον ελληνικό χώρο. 13ος-17ος αιώνας» αποτελεί από το 2018 συνέχεια του παλαιότερου προγράμματος «Βυζάντιο και Δύση», το οποίο είχε λάβει μορφή το 1996, με εμπνευστή και πρώτο συντονιστή τον ομότιμο σήμερα Διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Ν. Γ. Μοσχονά. Η αλλαγή του τίτλου του προγράμματος κρίθηκε αναγκαία, έτσι ώστε να αποδίδει καλύτερα τον κύριο ερευνητικό του στόχο, καθώς η ομάδα ερευνητών που το στελεχώνει ασχολείται αποκλειστικά με ζητήματα των λατινικών κυριαρχιών κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Η μέχρι τώρα δραστηριότητα των μελών του προγράμματος, αλλά και εξωτερικών συνεργατών του, έχει αποδώσει είκοσι δημοσιεύσεις αυτοτελών τόμων και δεκάδων άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά και σύμμεικτους τόμους, καθώς και ανακοινώσεων σε πρακτικά διεθνών συνεδρίων (βλ. αναλυτικά στα βιογραφικά σημειώματα των μελών του προγράμματος). Έχει επίσης διοργανώσει οκτώ επιστημονικά συνέδρια και συναντήσεις εργασίας, και έχει συμβάλει στη διάδοση της συσσωρευμένης γνώσης με βάσεις δεδομένων ανοικτής πρόσβασης, μαθήματα σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, παρακολούθηση μεταπτυχιακών εργασιών και διδακτορικών διατριβών, καθώς και κύκλους διαλέξεων προς το ευρύ κοινό.
Το έργο φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν ανοικτό και ανανεώσιμο κόμβο για την Προσωπογραφία με κύριο περιεχόμενο Ανοικτές Προσωπογραφικές Βάσεις Δεδομένων και σχετικές προσωπογραφικές μελέτες, οι οποίες αφορούν τα πρόσωπα που έζησαν ή δραστηριοποιήθηκαν στις βενετικές κτήσεις του ελληνικού χώρου από τον 13ο έως και τον 17ο αιώνα. Συγκεκριμένα, στο γεωγραφικό πλαίσιο του έργου εντάσσονται οι βενετικές αποικίες ή οι χώροι βενετικού ελέγχου και ενδιαφέροντος στο ευρύτερο Αιγαίο Πέλαγος αμέσως μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Σταυροφόρους, το 1204, και μέχρι την πτώση της Κρήτης στους Οθωμανούς το 1669. Βασική υποδομή του κόμβου θα αποτελέσει ένα κοινό ψηφιακό εργαλείο, το οποίο θα τροφοδοτείται με πληροφορίες που δεν θα περιορίζονται στην απλή καταγραφή των ονομάτων των προσώπων, αλλά και των βασικών παραγόντων (factoids) που καθόρισαν τη ζωή καθενός, δηλαδή ο ρόλος του, όπως αυτός αναδεικνύεται σε κάθε πηγή στην οποία εντοπίζεται το πρόσωπο, καθώς και όλα τα άλλα πρόσωπα (συγγενικά ή όχι) και οι τόποι, με τα οποία σχετιζόταν ή ήλθε σε επαφή κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το περιεχόμενο των Βάσεων Δεδομένων θα συμπληρώνει κάθε είδους υλικό, το οποίο θα βοηθά στην πληρέστερη κατανόηση των προσωπογραφικών πληροφοριών στο ιστορικό τους περιβάλλον. Η υλοποίηση του προγράμματος πραγματοποιείται στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, με την επιδίωξη ωστόσο για μελλοντικές συνεργασίες με άλλους φορείς, ομάδες ερευνητών ή μεμονωμένους ερευνητές, οι οποίοι ενδιαφέρονται για ανάλογες προσωπογραφικές μελέτες.
Ο μεγάλος όγκος των διαθέσιμων πηγών για τον χώρο και την περίοδο που εξετάζουμε οδηγεί αναπόφευκτα στην επιλογή και συστηματική οριοθέτηση ομάδων προσώπων προς μελέτη και όχι του συνόλου των προσώπων που έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν στον παραπάνω χώρο και χρόνο. Ως πρώτο λοιπόν μέρος του έργου ορίστηκε η μελέτη όλων των προσώπων που έζησαν ή δραστηριοποιήθηκαν στις τρεις πρώτες βενετικές αποικίες, δηλαδή την Κρήτη, τη Μεθώνη-Κορώνη και τα Κύθηρα στη διάρκεια του 13ου αιώνα. Η επιλογή της καταγραφής όλων των προσώπων του συγκεκριμένου χώρου και χρόνου κρίθηκε αναγκαία, όχι μόνο εξαιτίας των μάλλον περιορισμένων και διαχειρίσιμων πηγών, αλλά και γιατί ο 13ος αιώνας αποτελεί τη μετάβαση σε μια νέα εποχή για τις παραπάνω περιοχές. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά μιας νέας κοινωνίας, η οποία περικλείει το ντόπιο ελληνικό στοιχείο και τους νεοφερμένους Βενετούς, άλλους Ιταλούς και Λατίνους γενικότερα από τη δυτική Ευρώπη. Εξάλλου, η Βάση Δεδομένων παρέχει ταυτόχρονα τη δυνατότητα μελέτης και των όποιων επιμέρους πληθυσμιακών ομάδων των ίδιων περιοχών.
Το πρώτο μέρος του έργου θα συμπληρωθεί στη συνέχεια και με άλλες περιοχές του βενετικού Αιγαίου κατά τον 13ο αιώνα. Μετά την ολοκλήρωση του πρώτου μέρους, και καθώς οι πηγές από τον 14ο αιώνα και έπειτα αυξάνονται σημαντικά, το έργο θα επικεντρωθεί στην καταγραφή προσώπων που συγκροτούν ειδικές ομάδες του πληθυσμού των βενετικών κτήσεων, οι οποίες φέρουν κοινά κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά ή άλλα χαρακτηριστικά (π.χ. αξιωματούχοι, υπάλληλοι, φεουδάρχες, βενετοί ευγενείς, επαγγελματίες κ.ά.).
[Η παρούσα φάση του έργου υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Αναπτυξιακές Προτάσεις Ερευνητικών Φορέων»-«Αναβαθμίς» του ΙΙΕ. Διάρκεια υλοποίησης: 2018-2020].
1.2. "Δυτικά θρησκευτικά τάγματα στο Αιγαίο, το Ιόνιο και την Κύπρο (11ος-19ος αιώνας)".
Αντικείμενο του έργου είναι η τεχνική βελτίωση, ο εμπλουτισμός και η ανανέωση του περιεχομένου του ψηφιακού Άτλαντα Κύρτου Πλέγματα, ώστε να καταστεί ένα πλήρες, έγκυρο και λειτουργικό εργαλείο για την ιστορική έρευνα γενικά, και για τη μελέτη της παρουσίας των δυτικών θρησκευτικών ταγμάτων στην ανατολική Μεσόγειο ειδικότερα. [Η δεύτερη φάση του έργου υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Αναπτυξιακές Προτάσεις Ερευνητικών Φορέων»-«Αναβαθμίς» του ΙΙΕ. Διάρκεια υλοποίησης: 2018-2020.]
2. Πηγές για τη λατινική κυριαρχία
2.1. «Τα βενετικά κτηματολόγια της μεσαιωνικής Κρήτης (Catastici Feudorum Crete). 13ος-15ος αιώνας. Έκδοση κειμένου, μελέτη και ηλεκτρονική επεξεργασία».
Επιστημονικός Υπεύθυνος: Χ. Γάσπαρης
Τα Βενετικά Κτηματολόγια φυλάσσονται σε τέσσερις φακέλους στη σειρά Duca di Candia του Κρατικού Αρχείου της Βενετίας (Archivio di Stato di Venezia, Duca di Candia, b. 18, 19, 20, 21). Οι φάκελοι αυτοί περιέχουν ολόκληρα ή τμήματα Κτηματολογίων της περιοχής του σημερινού νομού Ηρακλείου και τμήμα Κτηματολογίου της περιοχής Χανίων. Σε αυτά καταγράφονταν τα στοιχεία κάθε φέουδου και στη συνέχεια οι κατά καιρούς ιδιοκτήτες τους από τις αρχές του 13ου έως και τα μέσα περίπου του 15ου αιώνα. Η εξαιρετικά σημαντική αυτή πηγή αναδεικνύει το σύστημα της γαιοκτησίας στο νησί, καθώς και πλήθος άλλων στοιχείων της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της Κρήτης κατά τον ύστερο Μεσαίωνα.
Οι δύο από τους τέσσερις φακέλους έχουν ήδη εκδοθεί από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (Χ. Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum sexterii Dorsoduri. 1227-1418, τ. Α-Β, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 6, Αθήνα 2004· Χ. Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum Chanee. 1314-1396, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 9, Αθήνα 2008).
Η έκδοση των υπόλοιπων Κτηματολογίων, τα οποία είναι αποσπασματικά και εκτείνονται σε 552 συνολικά μεγάλου μεγέθους και πυκνογραμμένες σελίδες χειρογράφου βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο μεταγραφής του κειμένου τους για την πλήρη έκδοσή τους.
Ταυτόχρονα σχεδιάζεται η ηλεκτρονική επεξεργασία του συνόλου των Κτηματολογίων με τη δημιουργία ανοικτής Βάσης Δεδομένων και αποτύπωση σε ηλεκτρονικό χάρτη, έτσι ώστε να αναδειχθούν ακόμη περισσότερο οι πληροφορίες που προσφέρουν, και κυρίως το πλουσιότατο ανθρωπωνυμικό και τοπωνυμικό υλικό.
2.2. «Η Εντολή του Δούκα της Κρήτης Leone Duodo (1459)».
Επιστημονική Υπεύθυνη: Μ. Κουμανούδη
Αντικείμενο του έργου είναι η μεταγραφή, ο σχολιασμός και η έκδοση του κειμένου της Εντολής του Δούκα της Κρήτης Leone Duodo (1459). [Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Αναπτυξιακές Προτάσεις Ερευνητικών Φορέων»-«Αναβαθμίς» του ΙΙΕ. Διάρκεια υλοποίησης: 2018-2020.]
2.3. «Οι Εκθέσεις των βενετών αξιωματούχων της Κρήτης (16ος-17ος αι.). Α. Αξιωματούχοι του διαμερίσματος των Χανιών».
Επιστημονικός Υπεύθυνος: Κ. Τσικνάκης
Στο βιβλίο, εκδίδονται 18 εκθέσεις, που υπέβαλαν οι ανώτατοι βενετοί αξιωματούχοι του διαμερίσματος των Χανιών των ετών 1536-1644. Σε αυτές, παρουσιάζεται η δραστηριότητά τους, ενώ παρέχονται πολύτιμες πληροφορίες για την κατάσταση που επικρατούσε στον χώρο ευθύνης τους. Το συγκεκριμένο βιβλίο περιλαμβάνει μια λεπτομερή εισαγωγή για την περιοχή των Χανιών κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων της βενετικής παρουσίας. [Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Αναπτυξιακές Προτάσεις Ερευνητικών Φορέων»-«Αναβαθμίς» του ΙΙΕ. Διάρκεια υλοποίησης: 2018-2020].
2.4. «Μία περιγραφή της Κρήτης του 17ου αιώνα. Με βάση το χειρόγραφο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων».
Ανάμεσα στις «Περιγραφές της Κρήτης», που γνώρισαν ιδιαίτερη διάδοση την τελευταία περίοδο της βενετικής παρουσίας στην Κρήτη, ξεχωρίζει το χειρόγραφο που εναπόκειται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων. Γράφτηκε το 1621 και ο συντάκτης του παραμένει άγνωστος. Στην έκδοση που ετοιμάζεται προηγείται αναλυτική εισαγωγή για την κατάσταση στην Κρήτη τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα, αναφέρονται οι συνθήκες που ευνοούσαν τη σύνταξη «Περιγραφών της Κρήτης», παρουσιάζεται το καινούργιο χειρόγραφο και γίνεται λόγος για τη σημασία του στην έρευνα. Στη συνέχεια ακολουθούν η έκδοση της πηγής και η μετάφρασή της. Έπονται αναλυτικά σχόλια, ανάλυση των σχεδίων και αναλυτικά ευρετήρια.
3. Μελέτες
3.1. «Συγκρούσεις στον Μεσαίωνα. Φατριασμός και βεντέτα στη βενετική Κρήτη. 13ος-14ος αι.» (Χ. Γάσπαρης).
Οι συγκρούσεις στον ύστερο κυρίως Μεσαίωνα, ως πολιτικο-κοινωνικό φαινόμενο, βρίσκονται στην αιχμή της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών τόσο από ιστορική, όσο και από κοινωνιολογική ή νομική σκοπιά. Οι Βενετοί της Κρήτης αποτέλεσαν ένα συμπαγές σώμα στα πρώτα χρόνια μετά την άφιξή τους στο νησί στις αρχές του 13ου αιώνα, γιατί ήταν ολιγάριθμοι και ως κατακτητές βρίσκονταν σε ισχυρή άμυνα έναντι των κατακτημένων ντόπιων. Το συμπαγές ωστόσο αυτό σώμα άρχισε σύντομα να υφίσταται ρωγμές και στη συνέχεια ακόμη και θραύσεις, καθώς οι Βενετοί που το συγκροτούσαν αυξάνονταν σταθερά, οι ντόπιες αντιστάσεις μειώνονταν, το πολιτικό κλίμα αποκρυσταλλωνόταν, η κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση εντός του εντεινόταν. Το αποτέλεσμα ήταν οι αντιπαραθέσεις, οι συγκρούσεις και οι εκδικητικές επιθέσεις, σε πολιτικό αλλά και φυσικό επίπεδο, σε συνδυασμό με τη μεγάλη οπλοφορία και οπλοχρησία, να αποτελέσουν ένα ενδημικό φαινόμενο, τη μορφή και το μέγεθος του οποίου στοχεύει να αναδείξει η παρούσα μελέτη.
3.2. «Γαίες, καλλιεργητές και εισοδήματα της μονής του Αγίου Θωμά των Borgognoni στην Κρήτη τον 16ο αι.» (Α. Πανοπούλου).
Στη μονογραφία αυτή εξετάζονται η γεωγραφική θέση, το είδος και το μέγεθος της ακίνητης περιουσίας που διέθετε η βενετική μονή του Αγίου Θωμά των Borgognoni στην Κρήτη τον 16ο αι., καθώς και η ταυτότητα των προσώπων που καλλιεργούσαν τις μοναστικές γαίες. Σε παράρτημα δημοσιεύονται οι συμβολαιογραφικές πράξεις του νοταρίου Ιωάννη Σεμεργού, οι οποίες αναφέρονται στη διαχείριση των εισοδημάτων της μονής.
[Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Αναπτυξιακές Προτάσεις Ερευνητικών Φορέων»-«Αναβαθμίς» του ΙΙΕ. Διάρκεια υλοποίησης: 2018-2020]
3.3. «Μετακινήσεις τεχνιτών με αφετηρία και προορισμό τη βενετική Κρήτη» (Α. Πανοπούλου).
Εκτενής μελέτη με αντικείμενο τις μετακινήσεις των κρητικών τεχνιτών εντός και εκτός της Κρήτης, αλλά και των εγκαταστημένων στο νησί ξένων τεχνιτών. Απώτερος στόχος είναι να καταδειχθεί ότι οι μετακινήσεις και η συνύπαρξη γηγενών και επήλυδων τεχνιτών συντέλεσαν στη διαμόρφωση της υψηλής τεχνογνωσίας που παρατηρήθηκε σε κρητικούς μεταποιητικούς κλάδους στη διάρκεια της βενετικής περιόδου.
[Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Πράξης «Αναπτυξιακές Προτάσεις Ερευνητικών Φορέων»-«Αναβαθμίς» του ΙΙΕ. Διάρκεια υλοποίησης: 2018-2020.]
3.4. «Πολιτισμικές επαφές του Βυζαντίου και της Δύσης με τον Λατινοκρατούμενο ελληνικό χώρο: τα καθημερινά αντικείμενα.»Δημοσίευση κεραμικής της περιόδου της βενετοκρατίας από θέσεις της Κρήτης (Α. Γιαγκάκη).
Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου έργου και με έμφαση στην έρευνα της κεραμικής σε λατινοκρατούμενες περιοχές, όπως η Κρήτη, μελετάται η παραγωγή, η κυκλοφορία και η διάχυση συγκεκριμένων κατηγοριών κεραμικής. Θίγονται ζητήματα εμπορικών σχέσεων και χρήσης των αντικειμένων.
Διεθνές επιστημονικό συμπόσιο: Χρήμα και Αγορά στην εποχή των Παλαιολόγων, Χαλκίδα, Μάιος 1998. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς. Οργανωτική επιτροπή: Χ. Γάσπαρης, Π. Γουναρίδης, Ν. Οικονομίδης, Α. Πανοπούλου, Α. Πάρδος, Β. Πέννα.
Διεθνές επιστημονικό συμπόσιο: Το Δουκάτο των Αθηνών. 1204-1456/8, Αθήνα, Νοέμβριος 2006 (σε συνεργασία με το Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών και το Ινστιτούτο Θερβάντες Αθηνών). Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Ελληνο-ιταλική επιστημονική συνάντηση: Βυζαντινή και ιταλική ζωγραφική, δρόμοι και συναντήσεις. Από τις Σταυροφορίες έως την πτώση του Χάνδακα (1096-1669), Αθήνα, Νοέμβριος 2006 (σε συνεργασία με το πρόγραμμα του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών «Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση»). Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς σε συνεργασία με την Ε. Δρακοπούλου.
Διεθνής επιστημονική συνάντηση: Το δουκάτο του Αιγαίου, Νάξος Ιούλιος 2007 - Αθήνα Νοέμβριος 2007 (σε συνεργασία με το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας της Ακαδημίας Αθηνών και με τον πολιτιστικό οργανισμό «Αιών» της Νάξου). Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς σε συνεργασία με Μ. Βαζαίο, Α. Πανοπούλου, Μ-Γ Λ. Στυλιανούδη.
Διεθνές επιστημονικό συμπόσιο: Ταβέρνες και πανδοχεία στον χώρο της Μεσογείου κατά τον όψιμο Μεσαίωνα (12ος-16ος αι.), Αθήνα, Απρίλιος 2008. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς. Οργανωτική επιτροπή: Χ. Γάσπαρης, Μ. Λεοντσίνη, Α. Πανοπούλου, Κ. Τσικνάκης.
Διεθνής επιστημονική συνάντηση: Formes des autonomies urbaines dans le monde gréco-latin des XIIIe-XVIe siècles, Αθήνα, Μάιος 2009. Υπεύθυνος οργάνωσης: Χ. Γάσπαρης σε συνεργασία με τον G. Grivaud εκ μέρους της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών.
Επιστημονική διημερίδα: Η Μεθώνη και η περιοχή της από την Αρχαιότητα έως τα νεότερα χρόνια. Αρχαιολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις, Μεθώνη 16-17 Μαΐου 2015. Υπεύθυνος οργάνωσης: Α. Πανοπούλου σε συνεργασία με τον Σύλλογο Φίλων Κάστρου Μεθώνης.
Συνάντηση Εργασίας: “Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Σκαρφαλώνοντας σε τραίνο εν κινήσει;”, στο πλαίσιο των Σεμιναρίων της Ερμούπολης 2015 (ΕΙΕ, 23-24 Σεπτεμβρίου 2015). Υπεύθυνος οργάνωσης: Μ. Κουμανούδη σε συνεργασία με τον Γ. Μέριανο.
2. Kύκλοι διαλέξεων
Κύπρος, σταυροδρόμι της Μεσογείου, Αθήνα ΕΙΕ, Φεβρουάριος 2000. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για την Κύπρο και ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός των Κυπρίων, Αθήνα ΕΙΕ, Δεκέμβριος 2002. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Η Τέταρτη Σταυροφορία και ο βυζαντινός κόσμος, Αθήνα ΕΙΕ, Μάρτιος 2004. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Οι ναυτικές Πολιτείες της Ιταλίας (Αμάλφη, Πίζα, Γένουα, Βενετία) και ο ρόλος τους στην Ανατολική Μεσόγειο, Αθήνα ΕΙΕ, Μάιος-Ιούνιος 2005. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Συσχετισμοί και συγκρούσεις δυνάμεων στη Μεσόγειο (14ος-16ος αιώνας), Α΄ Εβδομάδα Μελέτης Μεσαιωνικής Ιστορίας της Μεσογείου, σε συνεργασία με τον Δήμο Ναυπακτίας και το Κέντρο Μελετών Ιονίου, Ναύπακτος, 8-12 Οκτωβρίου 2012. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Χριστιανικός και ισλαμικός κόσμος κατά τους Μέσους χρόνους. Πολιτική και πολιτισμική αντιπαράθεση και συνύπαρξη. Β΄ Εβδομάδα Μελέτης Μεσαιωνικής Ιστορίας της Μεσογείου, σε συνεργασία με τον Δήμο Ναυπακτίας και το Κέντρο Μελετών Ιονίου, Ναύπακτος, 7-11 Οκτωβρίου 2013. Υπεύθυνος οργάνωσης: Ν. Γ. Μοσχονάς.
Ο πόλεμος εκτός μάχης: Η προετοιμασία και οι συνέπειες των πολέμων από την Τέταρτη Σταυροφορία έως τον Κρητικό Πόλεμο., Αθήνα ΕΙΕ, Απρίλιος-Μάιος 2016. Υπεύθυνος οργάνωσης: Χ. Γάσπαρης, Α. Πανοπούλου, Κ. Τσικνάκης.
Η Χώρα της Νάξου, Κύκλος ομιλιών που οργανώθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και τον Ιστορικό Όμιλο Νάξου «ΑΡΣόΣ» (26-30 Σεπτεμβρίου 2016). Υπεύθυνοι οργάνωσης: Δ. Δημητρόπουλος και Μ. Κουμανούδη.
Η εξορία στον βυζαντινό κόσμο ως τόπος και ως έννοια, Αθήνα ΕΙΕ, Μάιος 2017. Υπεύθυνος οργάνωσης: Μ. Κουμανούδη σε συνεργασία με τον Γ. Μέριανο.
3. Φροντιστήριο Ιστορικών Επιστημών
Το Φροντιστήριο Ιστορικών Επιστημών ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1987 με πρωτοβουλία του ομότιμου Διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Νίκου Γ. Μοσχονά, ο οποίος στη συνέχεια το ενέταξε στη δραστηριότητα του προγράμματος «Βυζάντιο και Δύση» και το συντόνιζε για τριάντα χρόνια, μέχρι δηλαδή και το 2017. Στη συνέχεια την οργάνωσή του ανέλαβε τριμελής επιτροπή, αποτελούμενη από τους Ζήση Μελισσάκη, Γεράσιμο Μέριανο και Αγγελική Πανοπούλου, με συντονιστή τον Χαράλαμπο Γάσπαρη.
Σκοπός του Φροντιστηρίου, που λειτουργεί κάθε ακαδημαϊκό έτος, είναι η μετάδοση ειδικών επιστημονικών γνώσεων απαραίτητων για την πληρέστερη κατάρτιση όσων επιθυμούν να ασχοληθούν με την ιστορική έρευνα. Τα κύρια μαθήματά του αφορούν στις λεγόμενες «βοηθητικές επιστήμες»: Ελληνική και Λατινική Παλαιογραφία, Επιγραφική, Κωδικολογία, Νομισματική, Σφραγιστική, Εραλδική, Μεσαιωνικά Λατινικά, Αρχειονομία κ.ά.
Όλα τα αντικείμενα διδάσκονται από ερευνητές του ΙΙΕ, πανεπιστημιακούς καθηγητές και άλλους ειδικούς επιστήμονες και απευθύνονται σε προπτυχιακούς ή μεταπτυχιακούς φοιτητές και υποψήφιους διδάκτορες, χωρίς να αποκλείεται η συμμετοχή και άλλων ακροατών με συναφή ενδιαφέροντα. Για τα χρόνια λειτουργίας του Φροντιστηρίου έχουν εκδοθεί δύο επετειακά τεύχη: 1. Φροντιστήριο Ιστορικών Επιστημών. Απολογισμός εικοσαετίας 1987-2007, Αθήνα 2008, 2. Φροντιστήριο Ιστορικών Επιστημών. Απολογισμός τριακονταετίας 1987-2017, Αθήνα 2019.
Το σεμινάριο οργανώνεται κάθε χρόνο από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών και το Πρόγραμμα «Λατινικές Κυριαρχίες στον ελληνικό χώρο. 13ος-17ος αι.» του Τομέα Βυζαντινών Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών. Σκοπός του σεμιναρίου είναι η μελέτη της περιόδου των δυτικών κυριαρχιών στον ελληνικό χώρο (13ος-18ος αι.), με επίκεντρο τις βενετικές κτήσεις. Με αφετηρία τις έως σήμερα επιστημονικές κατακτήσεις, βασικές στοχεύσεις του σεμιναρίου συνιστούν η διάχυση των ερευνητικών πορισμάτων και η ανανέωση των ερευνητικών προσεγγίσεων. Το σεμινάριο απευθύνεται κυρίως σε μεταπτυχιακούς φοιτητές, αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο ερευνητή. Επιπλέον, επιδιώκεται να αποτελέσει τόπο συνάντησης και βήμα διαλόγου των μελετητών της περιόδου από διάφορους επιστημονικούς χώρους της Ελλάδας και του εξωτερικού. Το σεμινάριο οργανώνεται από το ακαδημαϊκό έτος 2013-2014 και κάθε χρόνο μέχρι και σήμερα.
1.β. Μεταπτυχιακό Σεμινάριο Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε συνεργασία με το ΙΙΕ.
Μάθημα: Η κοινωνία και η οικονομία της υπαίθρου στον ελληνοβενετικό κόσμο (13ος-15ος αι.): Η μαρτυρία των εγγράφων. Ακαδημαϊκό έτος 2017-2018. Υπεύθυνη μαθήματος: Μ. Κουμανούδη. Στο πλαίσιο του σεμιναρίου εξετάστηκαν όψεις της κοινωνίας και της οικονομίας της υπαίθρου στις υπό βενετική κυριαρχία περιοχές του ελληνικού χώρου κατά τον όψιμο μεσαίωνα. Αναλύθηκαν η κοινωνική διαστρωμάτωση, η οικονομική οργάνωση, το γαιοκτητικό καθεστώς, οι μορφές εκμετάλλευσης της γης και η σχέση της υπαίθρου με την πόλη με άξονα τα αρχειακά έγγραφα της περιόδου. Στόχος του μεταπτυχιακού μαθήματος είναι η πολύπλευρη προσέγγιση του σύνθετου κόσμου της υπαίθρου και παράλληλα η εξοικείωση των φοιτητών με τη γλώσσα και τη γραφή των πρωτότυπων μεσαιωνικών πηγών.
1.γ. «Μπορεί το Βυζάντιο να γίνει ελκυστικό; Ο ελληνικός Μεσαίωνας μέσα από τα μάτια των ειδικών», δράσεις που απευθύνονται σε μαθητές του Γυμνασίου (2016-σήμερα).
Σχεδιασμός και υλοποίηση δράσεων: Μ. Κουμανούδη, Γ. Μέριανος σε συνεργασία με το Α΄ και Β΄ Αρσάκειο-Τοσίτσειο Γυμνάσιο Εκάλης. Σκοπός της δραστηριότητας είναι η παρουσίαση ποικίλων θεματικών του βυζαντινού πολιτισμού και της γνωριμίας των μαθητών της Β΄ Γυμνασίου με νέες τάσεις στην έρευνα από ειδικούς επιστήμονες. Ειδικότερα, το ΕΙΕ (μέσω των επιστημονικών υπευθύνων του έργου) παρέχει επιστημονική καθοδήγηση και βιβλιογραφική υποστήριξη για τον εμπλουτισμό της διδασκαλίας και την εκπόνηση σχολικών εργασιών, αναθέτει σε ειδικούς επιστήμονες, εν μέρει ερευνητές του, τη διεξαγωγή ομιλιών στο Α΄ και Β΄ Αρσάκειο - Τοσίτσειο Γυμνάσιο Εκάλης, και διοργανώνει εκπαιδευτική επίσκεψη των μαθητών των ανωτέρω Γυμνασίων στο ΙΙΕ/ΕΙΕ.
1.δ. PaSTeps. Ψηφιακά Ιστορικά Δρομολόγια, 2014-2016. Συμμετοχή του ΙΙΕ στο πρόγραμμα EkinisiLab για υποστήριξη καινοτόμων επιχειρηματικών ιδεών του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών
(http://ekinisilab-sev.gr/omades-ekinisilab/pasteps). Επιστημονική ομάδα εκ μέρους του ΙΙΕ: Λ. Καλλιβρετάκης, Δ. Δημητρόπουλος, Μ. Κουμανούδη, Γ. Μέριανος, Ι. Πετροχείλου, Κ. Δέδε, Στ. Παυλόπουλος. Η πρόταση, η οποία επιλέχθηκε μετά από διαγωνιστική διαδικασία, αποσκοπούσε στην παραγωγή εξειδικευμένων ψηφιακών εφαρμογών, συνδυάζοντας υψηλού επιπέδου επιστημονική ιστορική γνώση και τεχνολογία σε φιλικό προς τον χρήστη περιβάλλον.
2. Εθνικές και διεθνείς επιστημονικές συνεργασίες
«Damned in Hell in the frescoes of Venetian Crete. 13th – 17th centuries» (The Open University, UK). Επιστημονικοί υπεύθυνοι: Α. Λυμπεροπούλου (The Open University, UK) και Β. Τσαμακδά (University of Mainz, Germany). Συνεργάτης: Χ. Γάσπαρης. (http://www3.open.ac.uk/media/fullstory.aspx?id=19327). 2011-2014.
«Το οικιστικό δίχτυ της Κρήτης. Γη και κοινωνίες, 13ος – 20ος αι.». Επιστημονικός υπεύθυνος: επίκουρος καθ. Ν. Σκουτέλης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνείο Κρήτης. Συνεργάτης: Χ. Γάσπαρης. 2013-2014.
Διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα ναυτικής ιστορίας «Oceanides». Επιστημονικός υπεύθυνος: M. Balard ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Paris-I Panthéon-Sorbonne. Συνεργάτης: Α. Πανοπούλου με θέμα: «The maritime life of Crete in the Middle Ages until 16th c.». 2012-2015
«Progetto Festòs: Studi e Ricerche topografiche su Festòs e il suo territorio». Ερευνητικό πρόγραμμα της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Συνεργάτης: Κ. Τσικνάκης με θέμα: «Le fondi documentarie. La storia degli studi e la documentazione letteraria, epigrafica, numismatica, cartografica e areotopografica». 2015-2016.
«Groupe de travail sur la Méditerranée gréco-latine au bas Moyen Âge». Συνεργασία του ερευνητικού προγράμματος «Βυζάντιο και Δύση» του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε, του Πανεπιστημίου της Rouen (Γαλλία) (G. Grivaud), και του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου (C. Otten) για τη διοργάνωση Συνεδρίων και Συναντήσεων Εργασίας με θέματα Ιστορίας των ελληνικών περιοχών υπό λατινική κυριαρχία (13ος-17ος αι.). Πραγματοποιήθηκαν τα συνέδρια: 1. Stratégies familiales dans le monde gréco-latin des XIIIe-XVIe siecles, Journée d’étude, Université de Rouen, 21 mai 2008, 2. Formes des autonomies urbaines dans le monde gréco-latin des XIIIe-XVIe siècles, Αθήνα, 25-26 Μαΐου 2009, 3. Journée d’études: Les activités professionelles dans les villes greco-latin (XIIIe-XVIe), Université de Strasbourg, 12 Novembre 2010. 2008-2010.
Byzantinische Zeitschrift - «Bibliographische notizen und mitteilungen». Εξαμηνιαία βιβλιογραφική αποδελτίωση των δημοσιεύσεων στην Ελλάδα για θέματα σχετικά με τις λατινικές κυριαρχίες στον ελληνικό χώρο από τον 13ο έως και τον 17ο αιώνα. Συνεργάτες: Χ. Γάσπαρης (2008-2012), Μαρίνα Κουμανούδη (2013-σήμερα).
«Female Monasticism in the Late Byzantine Period (1204-1453)», Μεταδιδακτορική έρευνα της Αικ. Μίτσιου στον Τομέα Βυζαντινών Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών /ΕΙΕ. Συμμετοχή: Μ. Κουμανούδη. 2015.
«Εκπαιδευτικό υλικό για τη διδασκαλία βυζαντινής ιστορίας σε σχολεία της Νέας Υόρκης», Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών σε συνεργασία με τον Ελληνικό Σύνδεσμο Νέας Υόρκης. Συμμετοχή: Μ. Κουμανούδη. 2017-2018.
«Το αθηναϊκό παρελθόν έχει διάσπαρτη την παρουσία του σε όλη την έκταση του λεκανοπεδίου. Πέρα από τα περίλαμπρα μνημεία της αρχαιότητας που δεσπόζουν στο αστικό τοπίο, οι περίκομψες βυζαντινές εκκλησιές με τη χιλιετή παρουσία τους συναρμόζονται αρμονικά με το περιβάλλον, αποτελώντας τη ζωντανή σύνδεση του χθες με το σήμερα, ενώ τα νεοκλασικά οικοδομήματα, επίσημα μέγαρα ή ταπεινά ενδιαιτήματα, εγγράφονται λειτουργικά στον χώρο ως γηγενή στοιχεία. Η ανάδυση του παρελθόντος είναι διαρκές φαινόμενο στη σύγχρονη Αθήνα και τα τεκμήρια της ιστορικής συνέχειας αφθονούν. Ο ιστός της πόλης εξακολουθεί να εδράζεται στο αρχαίο υπόστρωμα, οι αστικοί δρόμοι και οι κύριοι οδικοί άξονες είναι οι ίδιοι οι αρχαίοι δρόμοι ή ακολουθούν τις διευθύνσεις εκείνων. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η συνέχεια στις χρήσεις του αστικού χώρου. Και είναι αυτό, η ιστορική διάρκεια και η συνέχεια του αθηναϊκού τοπίου, που ο σύγχρονος κάτοικος ή παρεπίδημος της Αθήνας αξίζει να γνωρίσει και να βιώσει.»
2. Στο πλαίσιο του έργου «Κύρτου Πλέγματα. Δίκτυα οικονομίας, εξουσίας και γνώσης στον ελληνικό χώρο από τους προϊστορικούς χρόνους έως τη σύγχρονη εποχή: αναλυτική τεκμηρίωση – ερμηνευτική χαρτογράφηση – συνθετικές προσεγγίσεις» (http://kyrtouplegmata.eie.gr/ ), το οποίο υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών κατά την περίοδο 2013-2015, οι συνεργάτες του προγράμματος ολοκλήρωσαν τα παρακάτω θέματα:
Ο Ν. Γ. Μοσχονάς,Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών, έλαβε τις εξής τιμητικές διακρίσεις:
H κεντρική αίθουσα των Γενικών Αρχείων της Κεφαλονιάς έλαβε το όνομά του και του αφιερώθηκε μια από τις εκδόσεις των Αρχείων.
Ο Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας του απένειμε τον τιμητικό τίτλο του Cavaliere.
Αναγορεύθηκε Honorary Research Fellow του Royal Holloway College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου.
Η Μ. Κουμανούδη, Κύρια Ερευνήτρια, έλαβε το 2015 το Καυταντζόγλειο Βραβείο του Πανεπιστημίου Αθηνών για τη μονογραφία: Οι Βενεδικτίνοι στη ελληνολατινική Ανατολή. Η περίπτωση της μονής του Αγίου Γεωργίου Μείζονος Βενετίας (11ος-15ος αι.), Αθήνα-Βενετία 2011.
Χ. Γάσπαρης, Φυσικό και αγροτικό τοπίο στη μεσαιωνική Kρήτη. 13ος-14ος αι., Yλικό, φυσικό και πνευματικό περιβάλλον στον βυζαντινό και μεταβυζαντινό κόσμο - 6, Ίδρυμα Γουλανδρή-Xορν, Aθήνα 1994.
X. Γάσπαρης, H γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Kρήτη. 13ος-14ος αι., Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Μονογραφίες 4, Aθήνα 1997.
Antonii Mariae Gratiani, De bello cyprio / Αντώνιου Μαρία Γκρατσιάνι, Ο πόλεμος της Κύπρου, Εισαγωγή – Μετάφραση Χ. Γάσπαρης, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 1997.
Franciscus de Cruce. Νοτάριος στον Χάνδακα. 1338-1339, Έκδοση Χ. Γάσπαρης, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Graecolatinitas Nostra-Πηγές 1, Βενετία 1999.
Χρήμα και Αγορά στην εποχή των Παλαιολόγων, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου που οργανώθηκε από το πρόγραμμα «Βυζάντιο και Δύση», Επιστημονική Επιμέλεια: Ν. Γ. Μοσχονάς, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Το Βυζάντιο Σήμερα 4, Αθήνα 2003.
Η Τέταρτη Σταυροφορία και ο ελληνικός κόσμος, Επιστημονική Επιμέλεια: Ν. Γ. Μοσχονάς, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Το Βυζάντιο Σήμερα 5, Αθήνα 2008.
Οι ναυτικές Πoλιτείες της Ιταλίας, Αμάλφη, Πίζα, Γένουα, Βενετία και η Ανατολική Μεσόγειος, Επιστημονική Επιμέλεια: Ν. Γ. Μοσχονάς, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 19, Αθήνα 2008.
Κ. Τσικνάκης, Οι εκθέσεις των Βενετών προνοητών της Κεφαλονιάς (16ος αιώνας), Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 12, Αθήνα 2008.
Α. Πάρδος, Αρχείο βενετικής διοίκησης Λευκάδας. 1. Τα βιβλία των Ανώτερων Προνοητών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 13, Αθήνα 2008.
Το Δουκάτο του Αιγαίου, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης (Νάξος – Αθήνα 2007), Επιστημονική Επιμέλεια: Ν. Γ. Μοσχονάς – Μ-Γ Λ. Στυλιανούδη, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 20, Αθήνα 2009.
Μ. Κουμανούδη, Οι Βενεδικτίνοι στη ελληνολατινική Ανατολή. Η περίπτωση της μονής του Αγίου Γεωργίου Μείζονος Βενετίας (11ος-15ος αι.), Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Θωμάς Φλαγγίνης 6, Αθήνα-Βενετία 2011.
Α. Πανοπούλου, Συντεχνίες και θρησκευτικές αδελφότητες στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Θωμάς Φλαγγίνης 7, Αθήνα-Βενετία 2012.
A. Nanetti, Στις απαρχές του θαλάσσιου κράτους της Βενετίας: Κορώνη και Μεθώνη, 1204-1209. Κριτική Έκδοση, Μετάφραση και Σχολιασμός της Συνθήκης της Σαπιέντζας, /At the Origins of the Venetian Sea State: Coron and Modon, 1204-1209. Critical Εdition, Translation and Commentary of the Treaty of Sapienza, ελληνική μτφ. Μαρίνα Κουμανούδη – αγγλική μτφ. Ν. Κουρέας, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών /Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών. Τομέας Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 17, Αθήνα 2018.
Α. Πάρδος, Το ημερολόγιο του κονσιλιέρη. Gabriel Bembo, Ζάκυνθος 1681-1683, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Τομέας Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 18, Αθήνα 2019.
Το πρόγραμμα «Λατινικές κυριαρχίες στον ελληνικό χώρο. 13ος-17ος αιώνας» αποτελεί από το 2018 συνέχεια του παλαιότερου προγράμματος «Βυζάντιο και Δύση», το οποίο είχε λάβει μορφή το 1996, με εμπνευστή και πρώτο συντονιστή τον ομότιμο σήμερα Διευθυντή Ερευνών του Ινστιτούτου Ν. Γ. Μοσχονά. Η αλλαγή του τίτλου του προγράμματος κρίθηκε αναγκαία, έτσι ώστε να αποδίδει καλύτερα τον κύριο ερευνητικό του στόχο, καθώς η ομάδα ερευνητών που το στελεχώνει ασχολείται αποκλειστικά με ζητήματα των λατινικών κυριαρχιών κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
κάθε πηγή στην οποία εντοπίζεται το πρόσωπο, καθώς και όλα τα άλλα πρόσωπα (συγγενικά ή όχι) και οι τόποι, με τα οποία σχετιζόταν ή ήλθε σε επαφή κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το περιεχόμενο των Βάσεων Δεδομένων θα συμπληρώνει κάθε είδους υλικό, το οποίο θα βοηθά στην πληρέστερη κατανόηση των προσωπογραφικών πληροφοριών στο ιστορικό τους περιβάλλον. Η υλοποίηση του προγράμματος πραγματοποιείται στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, με την επιδίωξη ωστόσο για μελλοντικές συνεργασίες με άλλους φορείς, ομάδες ερευνητών ή μεμονωμένους ερευνητές, οι οποίοι ενδιαφέρονται για ανάλογες προσωπογραφικές μελέτες.
Οι δύο από τους τέσσερις φακέλους έχουν ήδη εκδοθεί από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (Χ. Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum sexterii Dorsoduri. 1227-1418, τ. Α-Β, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 6, Αθήνα 2004· Χ. Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum Chanee. 1314-1396, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Πηγές 9, Αθήνα 2008). 
«Το αθηναϊκό παρελθόν έχει διάσπαρτη την παρουσία του σε όλη την έκταση του λεκανοπεδίου. Πέρα από τα περίλαμπρα μνημεία της αρχαιότητας που δεσπόζουν στο αστικό τοπίο, οι περίκομψες βυζαντινές εκκλησιές με τη χιλιετή παρουσία τους συναρμόζονται αρμονικά με το περιβάλλον, αποτελώντας τη ζωντανή σύνδεση του χθες με το σήμερα, ενώ τα νεοκλασικά οικοδομήματα, επίσημα μέγαρα ή ταπεινά ενδιαιτήματα, εγγράφονται λειτουργικά στον χώρο ως γηγενή στοιχεία. Η ανάδυση του παρελθόντος είναι διαρκές φαινόμενο στη σύγχρονη Αθήνα και τα τεκμήρια της ιστορικής συνέχειας αφθονούν. Ο ιστός της πόλης εξακολουθεί να εδράζεται στο αρχαίο υπόστρωμα, οι αστικοί δρόμοι και οι κύριοι οδικοί άξονες είναι οι ίδιοι οι αρχαίοι δρόμοι ή ακολουθούν τις διευθύνσεις εκείνων. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η συνέχεια στις χρήσεις του αστικού χώρου. Και είναι αυτό, η ιστορική διάρκεια και η συνέχεια του αθηναϊκού τοπίου, που ο σύγχρονος κάτοικος ή παρεπίδημος της Αθήνας αξίζει να γνωρίσει και να βιώσει.»
