Βυζαντινός Πολιτισμός - Η Θεοτόκος Πέρα από Σύνορα

Η μελέτη της τιμής προς τη Θεοτόκο, που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, βασίζεται κατά κύριο λόγο σε βυζαντινές πηγές και εστιάζει στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό το ερευνητικό πρόγραμμα έχει ως κύριο στόχο την ανάδειξη τεκμηρίων και πηγών από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας και κυρίως από την Ανατολική Μεσόγειο (Αίγυπτο και Συρία), τη μελέτη πτυχών της προσκύνησης της Θεοτόκου που δεν έχουν τύχει μέχρι στιγμής της προσοχής των ερευνητών, καθώς και τη διάσωση και επεξεργασία υλικού που σχετίζεται με σύγχρονες Μαριολογικές παραδόσεις.

Ιστορικό

Το πρόγραμμα ξεκίνησε το 2017, στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών με πρωτοβουλία και επιστημονική ευθύνη της Νίκης Τσιρώνη σε συνεργασία με το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Σταύρος Νιάρχος του Πανεπιστημίου Simon Fraser (Vancouver, Canada) και επιστημονική υπεύθυνη, από πλευράς του, τη Sabrina Higgins, καθηγήτρια Ελληνικών Σπουδών και Αρχαιολογίας στο SFU.

Σκοπός του προγράμματος είναι η διερεύνηση της εξέλιξης της προσκύνησης της Θεοτόκου και των παραδόσεων που συνδέονται με το θέμα αυτό στην Ανατολική Μεσόγειο, καθώς και η συγκριτική αποτίμηση των πηγών. Η συλλογή και επεξεργασία υλικού, ακολουθεί χρονολογική εξέλιξη: τεκμήρια πρώιμων, μέσων, ύστερων βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων φτάνοντας μέχρι τις σύγχρονες επιβιώσεις και εκφάνσεις τοπικών παραδόσεων που σχετίζονται με τη Θεοτόκο. 

Στο πλαίσιο του προγράμματος διερευνάται υλικό που προέρχεται αφενός από αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές στην Αίγυπτο και τη Συρία και αφετέρου από τη γραμματολογική ανάλυση ελληνικών, συριακών και κοπτικών πηγών με άξονα τη θέση της Θεοτόκου κατά την Ύστερη Αρχαιότητα και τους Βυζαντινούς χρόνους. Οι συνεργάτες του προγράμματος συμβάλλουν στη δημιουργία βάσης δεδομένων ανοιχτής πρόσβασης.

Η δημιουργία και λειτουργία της ψηφιακής εφαρμογής θα δώσει πρόσβαση στους μελετητές σε τεκμήρια που βρίσκονται in situ στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής, καθώς και σε τεκμήρια που φυλάσσονται σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές. Στην πρώτη φάση εισάγονται τεκμήρια όπως: φωτογραφικό υλικό από ανασκαφές εκκλησιών αφιερωμένων στη Θεοτόκο από την Αίγυπτο, ξύλογλυπτα, έργα μεταλλοτεχνίας, εικόνες, επιγραφές καθώς και έργα μικροτεχνίας από τις περιοχές που προαναφέρθηκαν.

Το πρόγραμμα συνίσταται σε τρία διακριτά υποέργα:

1. Digital Mary Project. Ψηφιακή πλατφόρμα Μαριολογικών τεκμηρίων.
   Στην πλατφόρμα καταχωρούνται τεκμήρια  ιστορίας τέχνης, αρχαιολογίας και αρχιτεκτονικής, καθώς και γραπτές πηγές από τον γεωγραφικό χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Η βάση δεδομένων σχεδιάστηκε από την ομάδα εργασίας του Πανεπιστημίου Simon Fraser (Digital Humanities Innovation Laboratory) σε συνεργασία με την επιστημονική ομάδα του ΙΙΕ.
   
   
2. Μελέτη πτυχών της προσκύνησης της Θεοτόκου.
   Σε αυτό το υποέργο εντάσσεται η μελέτη της Sabrina Higgins (Professor of Aegean and Mediterranean Societies and Cultures) για την πρώιμη προσκύνηση της Θεοτόκου, η οποία έλαβε χρηματοδότηση ύψους $32,598, από το Social Sciences and Humanities Research Council (SSHRC) Insight Development Grant για την εργασία της, TheEarly Cult of the Virgin and the Hegemony of the Text. Η Higgins στην εργασία της αμφισβητεί την ηγεμονία των κειμένων έναντι των τεκμηρίων του υλικού πολιτισμού και προτείνει ως καμπή για την προσκύνηση της Θεοτόκου τον 8ο αιώνα μ.Χ.
   Στο ίδιο υποέργο εντάσσεται και η μελέτη της Δρ Νίκης Τσιρώνη, υπό την ισιότητά της ως adjunct Professor of Byzantine Studies του Stavros Niarchos Foundation Centre for Hellenic Studies, Simon Fraser University, για τη μελέτη του θρήνου της Θεοτόκου στο Βυζάντιο. Η μελέτη αυτή διερευνά το υπόβαθρο των θρηνητικών παραδόσεων στην Ανατολική Μεσόγειο και τους τρόπους με τους οποίους τέτοια στοιχεία ενσωματώθηκαν στον Θρήνο της Θεοτόκου κατά τη βυζαντινή περίοδο.
   Και οι δύο μελέτες θα δημοσιευθούν ως ξεχωριστές μονογραφίες (2021 & 2022).

3. Local Cults of the Virgin.  Τοπικές Παραδόσεις της Θεοτόκου.
   Όψεις της τιμής προς τη Θεοτόκο επιβίωσαν κατά τη Μεταβυζαντινή και Νεότερη περίοδο και εξακολουθούν σε ένα βαθμό έως σήμερα σε περιοχές της Ελλάδας, των Βαλκανίων κλπ. Οι σύγχρονες επιβιώσεις συνδέονται με τις ιστορικές παραδόσεις και τα συνοδά τελετουργικά και αποτελούν τεκμήρια σημαντικά για τη μελέτη της Μαριολογίας. Το υλικό που διασώζεται απαντά σε γραπτές πηγές  (χειρόγραφα, βιβλία, τεύχη, κάρτες, κλπ), αλλά και σε φωτογραφικά αρχεία, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις των τελευταίων δεκαετιών και θα εξεταστεί σε συνεργασία με κοινωνικούς ανθρωπολόγους, λαογράφους και μουσικολόγους.

Μέλη

Νίκη Τσιρώνη, Επιστημονική Υπεύθυνη και Συντονίστρια, ΕΛΕ Α΄, ΙΙΕ/ΕΙΕ