Θεσμοί, Κοινωνία, Εσωτερική και Εξωτερική Πολιτική του Βυζαντίου (πρώην Τράπεζα Πληροφοριών Βυζαντινής Ιστορίας)

Υπεύθυνος: Στυλιανός Λαμπάκης
Μέλη: Βασιλική Βλυσίδου
Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών: Τηλέμαχος Λουγγής
Μεταδιδακτορικοί Ερευνητές: Alicia Simpson
Εξωτερικοί συνεργάτες: A. Kaldellis, S. Lazaris, D. Stathakopoulos
Μεταπτυχιακοί φοιτητές: Μ. Αλυσανδράτου, Χρ. Κοντονικολής, Κ. Χρυσόγελος

Το Πρόγραμμα αποσκοπεί στη διερεύνηση σημαντικών τομέων της Βυζαντινής Ιστορίας, όπως η διοίκηση της αυτοκρατορίας, οι κρατικοί θεσμοί, οι κοινωνικές δομές, η διπλωματία και η εξωτερική πολιτική. Στα ήδη δημοσιευμένα τέσσερα (4) μεγάλα συλλογικά έργα το Πρόγραμμα έχει πραγματευθεί και αναδείξει θέματα που αφορούν την ιστορική γεωγραφία και την προσωπογραφία του βυζαντινού κόσμου, τη λειτουργία του κράτους και της κοινωνίας, τη διπλωματία και τη διπλωματική, καθώς και το στρατό (βλ. δημοσιεύσεις). Η εκτενής βάση δεδομένων του, στην οποία καταγράφονται και αναλύονται οι πληροφορίες των μεσαιωνικών πηγών, έχει αποδειχθεί απαραίτητο εργαλείο για την ανάπτυξη του Προγράμματος και τη συνεισφορά του στην έρευνα της βυζαντινής ιστορίας.
Στην παρούσα φάση το Πρόγραμμα αποσκοπεί στην υλοποίηση ενός ακόμη μείζονος συλλογικού έργου με τίτλο: ''Ευρετήριο των τοπωνυμίων της Βυζαντινής Ιστορίας''. Το έργο θα αποτελεί λεπτομερή καταγραφή όλων περίπου των τόπων που αναφέρονται σε βυζαντινά κείμενα – μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 5.900 τόποι –. Το γεγονός ότι κάθε τοπωνύμιο σε μία συγκεκριμένη περίοδο έχει μόνο μία γεωγραφική ή διοικητική υπαγωγή επιτρέπει την παρακολούθηση των διοικητικών μεταβολών της βυζαντινής αυτοκρατορίας διαχρονικά, εφόσον ένα τοπωνύμιο αναφέρεται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Μία άλλη σημαντική παράμετρος είναι η κατάταξη των τόπων σε 32 διαφορετικές κατηγορίες (π.χ. πόλεις, χωριά, βουνά, πεδιάδες, ποτάμια, φρούρια, κτίσματα, κτήματα κ.λπ.). Στο έργο θα παρέχεται η δυνατότητα αναζήτησης τοπωνυμίων όχι μόνο αλφαβητικά, αλλά και κατά κατηγορίες. Έτσι, θα είναι δυνατή η ανεύρεση μιας συγκεκριμένης κατηγορίας τόπων που υπάγονταν σε μια μείζονα διοικητική περιφέρεια ή μια πόλη. Π.χ. κώμες ή χωριά που ανήκαν σε κάποιο από τα θέματα της Μικράς Ασίας (π.χ. Καππαδοκία, Παφλαγονία) ή της Ευρώπης (π.χ. Μακεδονία, Σικελία) ή ακόμη τα διάφορα κτίσματα (όπως ανάκτορα/μέγαρα, ναοί κ.λπ.) μιας πόλης (π.χ. Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια). Κάθε τόπος θα συνοδεύεται και από τα σχετικά αποσπάσματα των μεσαιωνικών κειμένων. Τα τοπωνύμια, που θα περιλαμβάνονται στο έργο, θα απεικονίζουν το γεωγραφικό (αλλά και κοινωνικό σε μεγάλο βαθμό) διαχρονικό πανόραμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας με τον τελειότερο σήμερα δυνατό τρόπο. Το έργο υπολογίζεται ότι θα έχει αποπερατωθεί μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια (2014-2019).

Ιστορικό

Το Πρόγραμμα συγκροτήθηκε το 1981 και αποτέλεσμα των μακρόχρονων ερευνών των μελών του είναι η συγγραφή μεγάλων συλλογικών έργων και ειδικών μονογραφιών, που έχουν εκδοθεί από το ΕΙΕ, το ΥΠΕΞ, το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Κύπρου και από ιδιωτικούς εκδοτικούς οίκους. Το Πρόγραμμα, ως φυτώριο νέων επιστημόνων, έχει συμβάλει στην εκπόνηση διδακτορικών διατριβών και στην εκπαίδευση αρκετών μεταπτυχιακών φοιτητών. Για την επίτευξη των στόχων του το Πρόγραμμα έχει κατά καιρούς συνεργαστεί με Πανεπιστήμια, ερευνητικούς φορείς και ανεξάρτητους ερευνητές της ημεδαπής και αλλοδαπής. Το Πρόγραμμα έχει διοργανώσει το διεθνές συνέδριο ''Η βυζαντινή Μικρά Ασία (6ος-12ος αι.)'' (Αθήνα 1997), ένα σεμινάριο για την επιμόρφωση των ακόλουθων της διπλωματικής Ακαδημίας του Υπουργείου Εξωτερικών (Αθήνα 2005) και δύο κύκλους διαλέξεων στις μορφωτικές εκδηλώσεις του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών ''Επιστήμης Κοινωνία'' (Αθήνα 2001, 2004. βλ. Δημοσιεύσεις – συλλογικά έργα, αρ. 2, 3, 5).

Επιμέρους έργα

• Ευρετήριο των τοπωνυμίων της Βυζαντινής Ιστορίας (Β. Βλυσίδου – Τ. Λουγγής – Στ. Λαμπάκης – A. Simpson).
• Φιλολογικά και ιστορικά σχόλια στις συγγραφικές Ιστορίες του Γεωργίου Παχυμέρη (Στ. Λαμπάκης).
• Κράτος και Εκκλησία την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας (Β. Βλυσίδου).
• The Reign of Isaac II Angelos (1185-1195): Politics, Society, and Economy in the Late Twelfth Century (A. Simpson).

Δημοσιεύσεις

α. Συλλογικά έργα
1. Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7ος-11ος αι.) [ΙΒΕ/ΕΙΕ – Έρευνητική Βιβλιοθήκη1], Αθήνα 1998.
2. Βυζαντινό κράτος και κοινωνία: σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας, Αθήνα 2003.
3. Το Βυζάντιο και οι απαρχές της Ευρώπης, Αθήνα 2004.
4. Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 476-565 [Zyprisches Forschungszentrum. Quellen und Studienzur Geschichte Zyperns 52], Nicosia 2005.
5. Byzantine Diplomacy: A Seminar, Athens 2007.
6. Bυζαντινά στρατεύματα στη Δύση (5ος-11ος αι.). Έρευνες πάνω στις χερσαίες και ναυτικές επιχειρήσεις: σύνθεση και αποστολή των βυζαντινών στρατευμάτων στη Δύση [ΙΒΕ/ΕΙΕ – Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1], Αθήνα 2008.

β. Μονογραφίες
1. Τ. Κ. Λουγγής, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία από το θάνατο του Μ. Θεοδοσίου ώς την άλωση του Μπάρι 395-1071 μ.Χ., Αθήνα 1989.
2. Τ. Κ. Λουγγής, Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου De Administrando Imperio (Πρὸς τὸνἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν). Μια μέθοδος ανάγνωσης, Θεσσαλονίκη 1990.
3. Β. Βλυσίδου, Εξωτερική πολιτική και εσωτερικές αντιδράσεις την εποχή του Βασιλείου Α΄. Έρευνες για τον εντοπισμό των αντιπολιτευτικών τάσεων στα χρόνια 867-886 [Ιστορικές Μονογραφίες 8], Αθήνα 1991.
4. Τ. Κ. Λουγγής, Η ιδεολογία της βυζαντινής ιστοριογραφίας, Αθήνα 1993.
5. Ε. Κουντούρα-Γαλάκη, Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των ''σκοτεινών αιώνων'' [ΙΒΕ/ΕΙΕ – Μονογραφίες 3], Αθήνα 1996.
6. Β. Βλυσίδου, Αριστοκρατικές οικογένειες και εξουσία (9ος-10ος αι.). Έρευνες πάνω στα διαδοχικά στάδια αντιμετώπισης της αρμενο-παφλαγονικής και καππαδοκικής αριστοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001.
7. Στ. Λαμπάκης, Γεώργιος Παχυμέρης, πρωτέκδικος και δικαιοφύλαξ. Εισαγωγικό δοκίμιο [ΙΒΕ/ΕΙΕ – Μονογραφίες 5], Αθήνα 2004.
8. Τ. Κ. Λουγγής, Ιουστινιανός Πέτρος Σαββάτιος. Κοινωνία, πολιτική και ιδεολογία τον 6ο μ.Χ. αιώνα, Θεσσαλονίκη 2005.
9. Μ. Λεοντσίνη, Κωνσταντίνος Δ΄ (668-685). Ο τελευταίος πρωτοβυζαντινός αυτοκράτορας [ΙΒΕ/ΕΙΕ – Μονογραφίες 7], Αθήνα 2006.
10. T. C. Lounghis, Byzantium in Eastern Mediterranean: Safeguarding East Roman Identity (407-1204), Nicosia 2010.
11. Τ. Κ. Λουγγής, Η κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγόμενων ''σκοτεινών αιώνων'' (602-867), Αθήνα 2013 (2η έκδοση).
12. A. Simpson, Niketas Choniates. A Historiographical Study, Oxford 2013.

Συνεργασίες

Κατά καιρούς το Πρόγραμμα έχει συνεργαστεί με:

• τη Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών
• το ΥΠΕΞ
• το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Κύπρου
• το Jagellonski Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας

Βάσεις δεδομένων

Το Πρόγραμμα διαθέτει μια εκτενή βάση δεδομένων, στην οποία περιέχονται 55.000 περίπου χωρία / δελτία από 100 βυζαντινές και λατινικές πηγές (σύνολο εγγραφών / entries 77.000 περίπου = περισσότερα από 800.000 links). Τα χωρία αποτελούν το κεντρικό αρχείο και μπορούν να συνδυαστούν κατά διαφόρους τρόπους με τη βοήθεια διαφόρων υποσυστημάτων / πλάγιων αρχείων. Τα κυριότερα από αυτά είναι:
α) Το θεματολόγιο που αποτελείται από 279 λήμματα, στα οποία είναι ταξινομημένα τα ποικίλα γεγονότα των διαφόρων τομέων της Βυζαντινής Ιστορίας (π.χ. διοίκηση, διεθνείς σχέσεις, αγροτικά, οικογενεικακή ζωή).
β) Το υποσύστημα χρονολογικών δεδομένων, στο οποίο αποτυπώνονται τα γεγονότα καταταγμένα σε χρονολογική σειρά.
γ) Το υποσύστημα τόπων, που περιλαμβάνει τοπωνύμια (συνολικά: 5.950) κατά κατηγορίες (π.χ. πόλεις, κώμες, φρούρια, ποταμοί), μαζί με τις γεωγραφικές και διοικητικές τους υπαγωγές, οι οποίες επιτρέπουν την παρακολούθηση των διοικητικών μεταβολών διαχρονικά.
δ) Το υποσύστημα προσώπων (συνολικά: 8.870), όπου την εγγραφή κάθε προσώπου συνοδεύουν οι τίτλοι και τα αξιώματά του, ώστε να είναι εύκολη η παρακολούθηση της σταδιοδρομίας του.
Η ευκαμψία και η λειτουργικότητα της βάσης δεδομένων προσφέρει στον ερευνητή / χρήστη την εύκολη προσπέλαση στο πλούσιο υλικό της. Η πολλαπλότητα, εξάλλου, των επιλογών (θέματα, πρόσωπα, τόποι, ιδιότητες, γεγονότα, χρονολογίες, λέξεις) τονίζει το σύνθετο των αναζητήσεων, που μπορούν να γίνουν, και επιτρέπει την ποικίλη αξιοποίηση των δεδομένων των πηγών. Η βάση δεδομένων αποτελεί ένα ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο για την περαιτέρω προώθηση της έρευνας και μέχρι σήμερα έχει παράσχει στοιχεία σε αρκετούς Έλληνες και ξένους επιστήμονες για τις τρέχουσες έρευνές τους. Επιδιώκεται η ανάπτυξη διαδικτυακής εφαρμογής, ώστε η βάση δεδομένων να είναι on-line συνεχώς και οι πολλές δυνατότητες απλών και σύνθετων αναζητήσεων (Queries) να είναι προσβάσιμες από όλους.