Τεκμήρια για τη συγκρότηση των οικισμών του Πειραιά
Άγιος Ιωάννης Ρέντη
Στις 27 Φεβρουαρίου 1925 συστάθηκε η Κοινότητα του Αγίου Ιωάννη Ρέντη (ΦΕΚ 48) από τμήματα των Δήμων της Αθήνας και του Πειραιά. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1920, οι λιγοστοί κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η Μικρασιατική καταστροφή και η εγκατάσταση των προσφύγων οδήγησε στην αλλαγή της χρήσης του χώρου. Δημιουργήθηκαν τρεις προσφυγικοί οικισμοί που διατηρούνται μέχρι και σήμερα: ο συνοικισμός Σταματάκη (απέναντι από τη σημερινή Λαχαναγορά), του Απόλλωνα (κοντά στην οδό Πειραιώς) και της Κεντρικής Πλατείας του Δήμου. Το 1935 συντάχθηκε το σχέδιο Πόλεως για το Δήμο, το οποίο περιελάμβανε το χώρο από τις προσφυγικές πολυκατοικίες γύρω από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη μέχρι και τον συνοικισμό του Απόλλωνα (δυτικό όριο). Ανατολικά έφτανε έως την κοίτη του Κηφισού, βόρεια έως τις σιδηροδρομικές γραμμές, νότια έως την οδό Πειραιώς. Το σχέδιο περιελάμβανε 70 οικοδομικά τετράγωνα Στο σύνολό της όμως η περιοχή -εντός και εκτός σχεδίου- μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια παρέμενε αδόμητη. Η ουσιαστική οικοδόμηση της περιοχής άρχισε μετά το 1950. Μέχρι το 1940 είχαν εγκριθεί από το Ανώτατο Πολεοδομικό Συμβούλιο δύο βιομηχανικές ζώνες. η μία γύρω από την οδό Πειραιώς και η άλλη εντός του συνοικισμού του Απόλλωνα.
Τη δεκαετία του 1940 ο Άγιος Ιωάννης Ρέντης αποτελούσε τον τρίτο δήμο του Λεκανοπεδίου σε εκτάσεις καλλιεργειών κηπευτικών (2.900 στρέμματα κηπευτικών). Οι λαχανόκηποι του Ρέντη τροφοδοτούσαν κυρίως τη λαχαναγορά του Πειραιά αλλά και τη λαχαναγορά της Αθήνας που βρισκόταν στον Ταύρο. Ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη δεν αποτέλεσε τόπο οργανωμένης προσφυγικής εγκατάστασης μεγάλης έκτασης, πιθανότατα γιατί η γη ήταν υψηλής παραγωγικότητας και δεν κρίθηκε σκόπιμο να απαλλοτριωθεί για κατοικίες. Το τμήμα του Άνω Ρέντη προσαρτήθηκε στο Δήμο το 1968, ενώ μέχρι τότε ανήκε στον Πειραιά. Είναι κυρίως περιοχή κατοικίας, η οποία αποτελείται από τις αρμένικες πολυκατοικίες επί των οδών Θεσσαλονίκης και Μπότσαρη και το συγκρότημα των εργατικών πολυκατοικιών επί των οδών Θηβών-Θεσσαλονίκης, όμως στα όριά της περιοχής λειτουργούν βιοτεχνίες, βιομηχανίες και χώροι αποθήκευσης.
Στο σύνολο του Δήμου κυριαρχεί η κατοικία, η οποία όμως συνυπάρχει και με άλλες χρήσεις της γης, βιοτεχνίες και βιομηχανικές μονάδες, ενώ ένα μεγάλο κομμάτι του Δήμου καταλαμβάνεται από τις εγκαταστάσεις του ΟΣΕ που βρίσκονται στα δυτικά. Τα τελευταία χρόνια οι βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες παρουσιάζουν αισθητή μείωση.
Συνοικισμός Σταματάκη
Ο οικισμός Σταματάκη αποτέλεσε τον πρώτο οργανωμένο οικισμό του Δήμου και ονομάστηκε έτσι από τον ιδιοκτήτη του κτήματος το οποίο απαλλοτριώθηκε. Το απαλλοτριωμένο, λοιπόν, κτήμα μοιράστηκε σε δύο επιμήκη οικοδομικά τετράγωνα με δρόμο πλάτους 8 μέτρων, μεταξύ των οδών Ίωνος Δραγούμη, Αλατσάτων, Σέρμπου, Όλγας και Σταματάκη. Κάθε τετράγωνο χωρίστηκε σε 28 οικόπεδα, στα οποία το υπουργείο Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως έχτισε το 1933, 28 όμοιες ισόγειες διπλοκατοικίες (56 κατοικίες). Κάθε οικίσκος είχε διαστάσεις 10x10 και ήταν χωρισμένος στη μέση με πέτρινο τοίχο. Το σύνολο καλυπτόταν από τετράγωνη τετράριχτη ξύλινη στέγη, η οποία στηριζόταν στοn κεντρικό διαχωριστικό τοίχο και στους τέσσερις πλευρικούς. Το κάθε μισό του κτιρίου είχε μια είσοδο-χωλ, κουζίνα-τραπεζαρία από τη μία και υπνοδωμάτιο από την άλλη. Οι κατοικίες ήταν διαταγμένες στα οικοδομικά τετράγωνα σύμφωνα με το σύστημα των πτερύγων. Στις αυλές τους υπήρχαν στέρνες και φοινικόδεντρα. Ο μεγάλος τους αριθμός δε, (ήταν 500 στο σύνολο των περίπου 4.000 κατοίκων του Ρέντη) τους καθιστούσε υπολογίσιμη δύναμη με δυνατότητα επιρροής στην πολιτική του τόπου.
Χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η ύπαρξη των σιδηροδρομικών γραμμών του ΟΣΕ (της Κωνσταντινουπόλεως) στο εσωτερικό της, που αναπόφευκτα προκαλεί μια εσωτερική διαίρεση, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την επικοινωνία
Συνοικισμός Απόλλωνας
Ο προσφυγικός συνοικισμός του Απόλλωνα συστάθηκε το 1932. Ο συνοικισμός αποτελείται από 12 οικοδομικά τετράγωνα, πέντε μεγάλα και επτά μικρότερα. Τα οικόπεδα παραχωρήθηκαν από την ΕΑΠ στους πρόσφυγες και οι ίδιοι κατασκεύασαν μικρά καταλύματα. Αρχικά οικοδομήθηκαν διπλοκατοικίες τετράγωνης κάτοψης, σε επτά οικοδομικά τετράγωνα καθώς και επιμήκη παραπήγματα (μονώροφες πρόχειρες κατασκευές από πλίνθους και λαμαρίνες) σε άλλα δύο τετράγωνα.
Σύντομα αυξήθηκε ο πληθυσμός και η δόμηση επεκτάθηκε στους κενούς χώρους και στα βόρεια του συνοικισμού. Οι οικίες διατάσσονταν είτε περιμετρικά σε συστάδες είτε ανά τρεις συστάδες σχηματίζοντας Γ. Σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο υπήρχαν πεζόδρομοι 2 μέτρων που επέτρεπαν την κίνηση στο εσωτερικό του τετραγώνου.
Το εμβαδόν της κάθε κατοικίας ήταν ιδιαίτερα μικρό, περίπου 17μ2 (4.00x4.30μ) με αυλή περίπου 32μ2 (4x8μ). Σταδιακά λόγω του περιορισμένου χώρου, οι κάτοικοι κατασκεύασαν προσθήκες στις αυλές. Στον εσωτερικό υπαίθριο χώρο του τετραγώνου υπήρχαν οι κοινόχρηστοι χώροι υγιεινής.
Ονομάστηκε Απόλλωνας είτε από αρχαίο άγαλμα που βρέθηκε στην περιοχή είτε από το κηροπλαστείο «Απόλλων» που λειτουργούσε σε απόσταση 500 μέτρων επί της Πειραιώς και στο οποίο εργάζονταν πρόσφυγες. Στον Απόλλωνα εγκαταστάθηκαν αρκετοί πρόσφυγες, με αποτέλεσμα ο συνοικισμός να αποκτήσει σύντομα σχετική αυτοτέλεια. Το 1940 ο συνοικισμός ήταν ήδη διαμορφωμένος. Η σημερινή εικόνα του Απόλλωνα χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη μερικών «παραδοσιακών» προσφυγικών κατοικιών -με τις μεταγενέστερες τροποποιήσεις και επεκτάσεις τους- με νεότερες μονοκατοικίες και μικρές πολυκατοικίες των τελευταίων δεκαετιών, που αντικατέστησαν τις περισσότερες από τις πρώτες.
Συνοικισμός πολυκατοικίες
Οικοδομικό τετράγωνο που αποτελείται από τέσσερις μεγάλες και τρεις μικρότερες διώροφες πολυκατοικίες οι οποίες περιλαμβάνουν διαμερίσματα σε σειρά. Είναι δομημένες σε στοίχους στο κέντρο του αρχικού συνοικισμού, δίπλα στη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Ρέντη. Κατασκευάστηκαν, πιθανότατα, την περίοδο 1934-1939 από το Υπουργείο Πρόνοιας. Αποτελούνται από διαμερίσματα, διατεταγμένα σε δύο ορόφους, κατασκευάστηκαν από οπλισμένο σκυρόδεμα και έχουν κεραμοσκεπή. Ανάμεσα στις πολυκατοικίες υπάρχουν παρτέρια. Οι διώροφες πολυκατοικίες του συγκροτήματος αυτού, είναι κτίσματα επιμήκη, πέτρινα, με δώμα. Εξωτερικά κλιμακοστάσια, στεγασμένα με κεραμίδια -δύο σε κάθε μεγάλο συγκρότημα, ένα στα μικρότερα-οδηγούν στον εξώστη του ορόφου απ' τον οποίο γίνεται η είσοδος στα διαμερίσματα του ορόφου και στο δώμα, όπου υπάρχουν κοινά «πλυσταριά». Σε κάθε όροφο υπάρχουν κατοικίες των 33μ2 (4x8,25μ) η καθεμία στα μεγάλα συγκροτήματα και των 39μ2 (6,20x6.20μ) στα μικρότερα, οι οποίες ακολουθούν τυπική διάταξη κάτοψης, σύμφωνη με το σχεδιασμό που ακολουθούσε η ΕΑΠ για τις προσφυγικές πολυκατοικίες: ένας μικρός διάδρομος στην είσοδο, αριστερά και δεξιά του οποίου βρίσκονται η κουζίνα και το λουτρό αντίστοιχα και ακολουθούν δύο χώροι, περίπου ισομεγέθεις, ο ένας εκ των οποίων λειτουργεί σαν καθιστικό και ο δεύτερος σαν υπνοδωμάτιο. Πανομοιότυπα διαμερίσματα υπάρχουν και στους 2 ορόφους, ενώ σε καθένα αντιστοιχεί αυλή, στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος.
Οι όψεις ακολουθούν την ίδια λογική σε όλα τα συγκροτήματα, γεγονός που επιτρέπει την «εύκολη» ανάγνωση του αριθμού κατοικιών που στεγάζονται σε κάθε συγκρότημα. Η αρχιτεκτονική των συγκροτημάτων αυτών, όπως και των υπόλοιπων προσφυγικών πολυώροφων συγκροτημάτων στο σύνολό τους, επηρεάζεται από το κίνημα του Μοντερνισμού? αρχιτεκτονικά τα προσφυγικά πολυώροφα κτίρια διακρίνονται για την οικονομία των μέσων, την αφαιρετικότητα και την απουσία διακόσμου..
Μεταπολεμική δόμηση*
Μετά τον πόλεμο δημιουργήθηκαν μια σειρά συγκροτημάτων, είτε για πρόσφυγες (από διάφορους οργανισμούς), είτε για εργαζόμενους (από τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας). Πιο συγκεκριμένα, τα συγκροτήματα του Ο.Ε.Κ. στο Ρέντη είναι τα εξής:
Οι εργατικές πολυκατοικίες Φλέμινγκ (Φλέμινγκ-Περικλέους-Μανδηλαρά)
Πρόκειται για το πρώτο συγκρότημα εργατικών πολυκατοικιών που σχεδιάστηκε στο Δήμο του Ρέντη από τον Ο.Ε.Κ. το 1955. Περιλαμβάνει 13 στοίχους στους οποίους στεγάζονται 150 διαμερίσματα. Αρχιτέκτονας ήταν ο Άρης Κωνσταντινίδης.
Τα συγκροτήματα του Ο.Ε.Κ. από τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Μεγαλύτερη δράση του Ο.Ε.Κ. παρατηρείται στο Ρέντη το 1959, οπότε και κατασκευάζει συγκροτήματα-οικισμούς με επαναλαμβανόμενους τύπους κτιρίων και διαμερισμάτων, και με κοινή λογική ως προς τη διαμόρφωση των υπαίθριων χώρων.
Τα επόμενα χρόνια κατασκευάστηκαν τέσσερα συγκροτήματα τετραώροφων πολυκατοικιών: α) 132 διαμερίσματα επί της οδού Θηβών, β) 96 διαμερίσματα μεταξύ των οδών Κωνσταντινουπόλεως και Αγ. Ιωάννη, γ) 378 διαμερίσματα επί της Π. Ράλλη και 188 διαμερίσματα επί των οδών Θηβών-Θεσσαλονίκης.
Το 1967, κατασκευάστηκε το συγκρότημα επί των οδών Αγ. Ιωάννη και Μπιχάκη με 152 κατοικίες. Οι μονάδες αυτές κατοικίας έχουν εμβαδόν περίπου 80μ2 και διακρίνονται σε 2 τύπους ανάλογα με τη θέση της εισόδου τους. Περιλαμβάνουν 2 υπνοδωμάτια, κουζίνα, σαλόνι και λουτρό. Μετά την ανέγερση του οικισμού, η διάθεση των διαμερισμάτων έγινε με κλήρωση, λαμβάνοντας υπόψη μόνο τον αριθμό των μελών της οικογένειας.
Η κατασκευή του συγκροτήματος στο πρώην οικόπεδο της ΒΙΑΜΥΛ (επί των Οδών Φλέμινγκ-Σταυράκη-Μανδηλαρά) συνοδεύτηκε από γενικευμένη ένταση. Πρόκειται για επταώροφα συγκροτήματα κατοικιών, τα οποία κατασκευάστηκαν με αρχικό σκοπό να πωληθούν στον ΟΕΚ, πράγμα το οποίο δεν συνέβη, με αποτέλεσμα να πωληθούν σε ιδιώτες. Αυτή τη στιγμή αποτελούν μια «υπερσυμπυκνωμένη» περιοχή κατοικίας (περίπου 3.000 άτομα στα όρια ενός οικοδομικού τετραγώνου), που δημιουργεί μια έντονη δυσαναλογία στον καταμερισμό της κατοίκησης. Αρνητικό επίσης είναι ότι με την κατασκευή των συγκροτημάτων αυτών, παρά τις προσπάθειες της Δημοτικής Αρχής από το 1995, καθίσταται δυσχερής η διάνοιξη δρόμου που θα συνδέσει τις οδούς Περικλέους και Θεμιστοκλέους που προβλέπεται από το ρυμοτομικό του 1935, ενώ διατηρείται ενιαίο ένα ιδιαίτερα μεγάλο οικοδομικό τετράγωνο.
Οι εργατικές πολυκατοικίες μεταξύ των οδών Αγ. Ιωάννη και Αθηνάς (συγκρότημα ΟΣΕ).
Οι αρμένικες και ρουμάνικες πολυκατοικίες επί της οδού Φλέμινγκ στην Πλατεία του Ελ. Βενιζέλου.
Οι αρμένικες και ρουμάνικες πολυκατοικίες Φλέμινγκ-Παύλου Μελά.
Το καινούριο συγκρότημα πολυκατοικιών μεταξύ των οδών Φλέμινκγ-Μπαλτατζή και Καραολή και Δημητρίου.
* Για την μεταπολεμική δόμηση και τους συνοικισμούς, δεν κατέστη εφικτό να συγκεντρώσουμε μέχρι στιγμής περισσότερα στοιχεία.
Βιβλιογραφία:
Γ. Kανετάκης, Ελένη Μπενέκη, Γ.Μ. Σαρηγιάννης, Άγιος Ιωάννης Ρέντη: η ιστορική και η πολεοδομική του εξέλιξη, Αθήνα, Δήμος Αγίου Ιωάννης Ρέντη, 2002.
Ελίζα Παπαδοπούλου και Γ.Μ. Σαρηγιάννης, Συνοπτική έκθεση για τις προσφυγικές περιοχές του Λεκανοπεδίου Αθηνών, ΕΜΠ, Αθήνα 2006.
